HABÂİS:

Kötü, alçak, pis şeyler, haramlar. Habîsin çoğulu. (Bkz. Habîs)

HABER:

Herhangi bir konuda alınan yazılı veya sözlü bilgi.

1. Sünnet, hadîs-i şerîf.

Şüyû bulma (herkesçe duyulma, yayılma bilinme) derecesine göre haber; ya mütevâtir

(Resûlullah efendimizden, birçok kimsenin rivâyet ettiği hadîs), ya meşhûr (ilk zamanda bir

kişi bildirmişken, ikinci asırda şöhret bulan hadîs), ya müstefîz (söyliyenleri üçten çok olan

hadîs), ya garîb (yalnız bir kimsenin bildirdiği hadîs), yâhut da azîz (iki veya üç kimsenin

naklettiği hadîs) olur. (İmâm-ı Süyûtî)

Her hadîs-i şerîf haberdir ancak her haber hadîs-i şerîf değildir. (İmâm-ı Süyûtî)

Haberde "Tövbekârlarla sohbet edin, zîrâ onların kalbleri daha yumuşaktır" diye vârid

olmuştur (gelmiştir). (İmâm-ı Gazâlî)

2. Eshâb-ı kirâm, Tâbiîn ve Tebe-i tâbiînden bildirilen söz.

Haber-i Meşhûr:

Başlangıçta râvîsi (rivâyet edeni, bildireni) sınırlı iken, sonraki devirlerde, daha çok kimse

tarafından nakledilen haber, hadîs-i şerîf.

Haber-i meşhûrun, hadîs-i şerîf olduğunu kabûl etmeyerek inkâr eden, bid'at sâhibi olur.

(İbn-i Kudâme)

Haber-i Mütevâtir:

Yalan üzerinde ittifâk etmeleri (birleşmeleri) mümkün olmayan bir cemâat (topluluk)

tarafından nakledilen, bildirilen haber, hadîs-i şerîf.

"Delîl getirmek dâvâcıya, yemîn etmek dâvâlıya düşer" hadîs-i şerîfi haber-i

mütevâtirdir. (Teftâzânî)

Haber-i Vâhid:

Bir kişinin ettiği rivâyet, verdiği haber, hep bir kimse tarafınan fakat Peygamber

efendimize kadar, rivâyet edenlerden (nakledenlerden) hiçbiri noksan olmayan hadîs-i

şerîfler. Buna, haber-i âhad da denir.

Haber-i Vâhid, Kur'ân-ı kerîm ve meşhur sünnete aykırı olmamalıdır. (İbn-i Melek)

HABÎB:

Sevgili mânâsına Muhammed aleyhisselam.

Öğünmek için söylemiyorum. Allahü teâlânın habîbiyim, peygamberlerin reisiyim.

(Hadîs-i şerîf-Sünen-i Tirmizî)

Muhammed aleyhisselâm Allahü teâlânın resûlüdür. Habîbidir. Peygamberlerin en üstünü

ve sonuncusudur. Âdem aleyhisselâm Cennet'te iken, Cennet'in her yerinde ve Arş üzerinde

"Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah" yazılı gördü. (Abdülhâk-ı Dehlevî)

Yâ İlâhî ol Muhammed Hakkıçün,

Ol şefâat kânı Ahmed Hakkıçün.

Afv edip isyânımız kıl rahmeti,

Ol Habîbin yüzü suyu hürmeti.

(Süleymân Çelebi)

HABÎBULLAH:

Allahü teâlânın sevgilisi manasına, Muhammed aleyhisselâm. (Bkz. Habîb)

Allahü teâlâyı seven Habîbullah'ı da sever. Habîbullah'ı seven O'na salevâtı çok okur,

sünneti ile amel eder. (İsmâil Fakîrullah)

Hidâyete ermek için, Habîbullah, verdi imkân,

Habîb ne demek? Düşünse kemâlini anlar insan,

Yâ Râb! Büyük nebîdir O; köleleri olur sultan,

Bir kalbe sevgisi dolsa; eder envâr ondan feyzân (mânevî ilimler feyzler).

(M. Sıddîk bin Saîd)

HABÎR (El-Habîr):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Her şeyin hakîkatini, kâinâtın,

varlıkların, görünen ve görünmeyen her şeyi hakkıyla bilen, hiçbir zerrenin hareketi ve

hareketsizliği ilminden hâriç olmayan, nefslerin ne ile mutmain (huzurlu) ne ile huzursuz

olduğundan, sükûnete kavuştuğundan her zaman haberdâr olan.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Allahü teâlâ indinde en yükseğiniz, O'ndan en çok korkanınızdır. Allahü teâlâ Alîm'dir

(her şeyi bilendir), Habîr'dir. (Hucurât sûresi: 13)

HABÎS:

1. Kötü, alçak, pis, âdî, bayağı.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Ey îmân edenler! (Hak yolunda) infâkı (harcamayı), kazandıklarınızın ve sizin için

yerden çıkardığımız (mahsûllerin) en iyisinden yapın. Kendinizin göz yummadan alıcısı

olmadığınız pek habîs şeyleri vermeye kalkışmayın... (Bakara sûresi: 267)

İnsanların en kötüsü, habîsliği sebebiyle kendisine ikrâm olunandır. (Hadîs-i

şerîf-Ez-Zevâcir)

Boyun eğdirme yâ Rab bir habîse,

Şükr edeyim lütfuna her ne ise.

(Muhammed bin Receb Efendi)

2. Haram.

Allahü teâlâ, âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Yetimlere (babası veya anası ölmüş çocuklara; rüşdüne gelince) mallarını verin. Temizi

(helâlı), habîse değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü

bu, muhakkak büyük bir günahtır. (Nisâ sûresi: 2)

HABLULLAH:

Allahü teâlânın ipi, Kur'ân-ı kerîm veya İslâm dîni.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Hepiniz Hablullah'a sımsıkı sarılınız. (Âl-i İmrân sûresi: 103)

Kur'ân-ı kerîm hablullah-il-metîndir. Allahü teâlânın sağlam ipidir. (Hadîs-i

şerîf-Tirmizî)

HAC:

İslâm'ın beşinci şartı. Gerekli şartları kendinde bulunduran (bülûğa ermiş yâni ergen, hür,

zengin, aklı başında) her müslümanın ömründe bir defâ ihramlı (dikişsiz) bir elbise ile

Mekke'ye gidip Kâbe'yi ziyâret etmesi ve Arafât denilen yerde bir miktâr durması ve bâzı

vazîfeleri yerine getirmesi.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Azık ve binek bakımından yoluna gücü yeten her kimsenin o Beyt'i (Kâbe'yi) hac

etmesi, insanlar üzerine Allahü teâlânın hakkıdır, farzdır. (Âl-i İmrân sûresi: 97)

Hac edip de beni ziyâret etmeyen kimse, beni incitmiş olur. (Hadîs-i şerîf-Dâre Kutnî)

Allah'ım! Hac edeni ve onun af ve mağfiret olunmasını istediği kimseyi af ve mağfiret

eyle. (Hadîs-i şerîf-Lübâb-ül-İhyâ)

Kadın, yanında bir mahremi olmadan hacca gidemez. (Hadîs-i şerîf-Künûz-ül-Hakâyık)

Ticâret yapmak ve hac etmek için giden bir kimsenin, hac niyeti ziyâde (fazla) ise, sevâb

kazanır. Ticâret niyeti çok ise veya iki niyet eşit ise, hac sevâbı kazanamaz. (Alâüddîn-i

Haskefî)

Kulun haccının kabûl olduğunun alâmeti, hacda Peygamber efendimizin ahlâkı ile

ahlâklanarak, dönmesi, günâha hiç yaklaşmaması, kendini hiç kimseden üstün görmemesi,

ölünceye kadar dünyâya meyletmemesidir. Haccının kabûl olmadığının alâmeti de, hacdan

döndüğünde evvelki hâli üzere bulunmasıdır. (Ali Havvâs)

Hac Sûresi:

Kur'ân-ı kerîmin yirmi ikinci sûresi.

Hac sûresi Medîne'de nâzil oldu (indi). Yetmiş sekiz âyet-i kerîmedir. Sûrede, hac

ibâdetinin ilk önce İbrâhim aleyhisselâm tarafından yapıldığından ve Peygamber efendimizle

devâm ettirildiğinden bahsedildiği için Sûret-ül-Hac denilmiştir. Hac sûresinde; îmân, tevhîd,

Allahü teâlânın birliği akîdesi (inancı), kıyâmetin alâmetleri ve dehşeti, öldükten sonra

dirilme, Allah yolunda cihâd, hac ve kurbandan bahsedilmektedir.

Allahü teâlâ, Hac sûresinde meâlen buyuruyor ki:

O günün (kıyâmet gününün) zelzelesi çok büyük şeydir. O gün kadınlar memedeki

çocuklarını unuturlar. Hâmile hâtunlar çocuklarını düşürürler. İnsanlar sarhoş olmuşlar

sanılır. Onlar sarhoş değildir. Fakat, Allahü teâlânın azâbı çok şiddetlidir. (Âyet: 1)

Kim Hac sûresini okursa, hac yapanın hac sevâbı, ömre yapanın ömre sevâbı, gelmiş ve

gelecek hac ve ömre yapanların sevâbı kadar sevâb verilir. (Hadîs-i şerîf-Kâdı Beydâvî

Tefsîri)

Hacc-ı Asgar:

Ömre. Hac zamânı olan beş günden (Arefe günü ile dört bayram günlerinden) başka

senenin her günü ihrâm (dikişsiz elbise) ile Mekke'ye gelip, Kâbe'yi tavâf (etrâfında yedi kere

dolaşmak), sa'y yapmak (Safâ ve Merve tepeleri arasında gidip gelmek) ve traş olmak.

Hacc-ı Ekber:

Farz olan hac.

Hacca giden müslümanların hacı olabilmeleri için şartlarını yerine getirmeleri lâzımdır.

Arefe günü Cumâ'ya rastlarsa yetmiş hac sevâbı meydana gelir. Halk arasında buna hacc-ı

ekber deniliyor. Bu söz doğru değildir. Hacc-ı ekber farz olan hacdır. (İbn-i Âbidîn)

Hacc-ı İfrâd:

İhrâma girerken, yalnız hacca niyet edilerek yapılan hac. Bu haccı yapana müfrid hacı

denilir.

Mekke'de oturanlar yalnız ifrâd haccı yaparlar. Hacc-ı ifrâd, fazîlet bakımından temettu'

haccından aşağıdadır. (M. Mevkûfâtî)

Hacc-ı Kıran:

Hac ile ömreye birlikte niyet ederek ihrâm giyip, ömrenin vazîfelerini yaptıktan sonra

ihrâmını (hac elbisesini) çıkarmayarak aynı elbise ile hac vazîfelerini de yapmak. Bu haccı

yapana kârin hacı denilir.

Hacc-ı kıran'a niyet şöyle yapılır: "Yâ Rabbî! Ömre ile haccı berâber edâ etmeye niyet

ettim. Onları bana kolaylaştır ve benden kabûl et." (Saidüddîn Fergânî)

Hacc-ı kıran sevâbı, hacc-ı ifrâd ve hacc-ı temettu'dan çoktur. (İbn-i Âbidîn)

Hacc-ı Mebrûr:

Şartlarına dikkat edilerek hiç günâh işlemeden yapılan ve kabûl olan hac.

Hacc-ı mebrûr yapanın dünyâya yeni gelmiş gibi, günâhları affolur. (Hadîs-i

şerîf-Berîka)

Amellerin en hayırlısı; Allahü teâlâya îmân etmek, cihâd etmek ve hacc-ı mebrûrdur.

(Hadîs-i şerîf-Hilyet-ül-Evliyâ)

Hacc-ı mebrûr, kazâya kalmış farzlardan (vaktinde kılınmamış, sonraya bırakılmış namaz,

oruç, zekât) ve kul haklarından başka günâhların affına sebeb olur. (Hâdimî)

Hacc-ı Temettû':

Hac mevsiminde (Şevvâl, Zilkâde, Zilhicce aylarında) önce ömre için niyet edilerek

ihrâma girilip ömre yapıldıktan sonra memleketine dönmeyerek, yeniden ihrâma girip hac

yapmak. Bu haccı yapana mütemetti hacı denir.

Hacc-ı temettû' sevâbı ifrâd hacdan çoktur. (İbn-i Âbidîn)

Hâccü'l-Haremeyn:

Hac farîzasını yaptıktan sonra Medîne'ye gelip kabr-i saâdeti de ziyâret eden hacı.

Çün rûz-ı ezel kısmet olmuş bize devlet

Takdîre rızâ vermeyesin buna sebeb ne

Hâccü'l-haremeynim diye dâvâlar çekersin

Ya saltanat-ı dünyâ için bunca talep ne!

(İkinci Bâyezîd Han-ı Adlî)

HACÂMAT:

Hacâmat bıçağı denilen bir âletle, vücûdun deriye yakın damarlarını keserek kan alma.

Kan almaya fasd da denir.

Bütün meleklerden işittim ki, ümmetine söyle hacâmat yaptırsınlar, dediler. (Hadîs-i

şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

Arabî ayın on yedinci veya on dokuzuncu veya yirmi birinci günleri hacâmat olunuz.

(Hadîs-i şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

Kan aldırmak sünnettir. Peygamber efendimiz her ay hacâmat olurdu. (Zehebî)

HACB:

İslâm mîrâs hukûkunda bir vârisi (hisse sâhibini) diğer bir vârisin bulunmasından dolayı

kısmen veya tamâmen mîrastan menetmek. Bir vârisi mîrâstan kısmen (payının azalması

şekliyle) mahrûm etmeğe hacb-i noksan, mîrastan hiç alamamak şeklinde mahrûm etmeğe

hacb-i hirman denir.

Erkek vârislerden oğul, baba, zevc (koca) ile kadınlardan kız, ana, zevce (hanım); yâni bu

altı kimse hacb-i noksan ile payları düşebilirse de tamâmen mîrastan mahrûm olmazlar.

(Muhammed Mevkûfâtî)

HÂCE:

Müderris, hoca, efendi mânâsına ilim sâhibi kimselere verilen Farsça bir ünvan.

Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr buyurdu ki: Bütün iyi hâlleri ve buluşları bize verseler, fakat

Ehl-i sünnet vel-cemâat îtikâdını kalbimize yerleştirmeseler, hâlimi harâb, istikbâlimi

(geleceğimi) karanlık bilirim. Eğer bütün harâblıkları ve çirkinlikleri verseler ve kalbimizi

Ehl-i sünnet îtikâdı ile süsleseler hiç üzülmem. (İmâm-ı Rabbânî)

Hâce-i Âlem:

Âlemin, kâinâtın mürşidi, rehberi, yol göstericisi mânâsına Resûlullah efendimize mahsûs

bir ünvan.

Hâce-i âlem, gelmiş ve gelecek, yaratılmış ve yaratılacak olanların en üstünü, en iyisidir.

(İmâm-ı Gazâlî)

Hâce-i Kâinât:

Hâce-i âlem.

HÂCEGÂN YOLU:

Daha çok nübüvvet kemâlâtına (olgunluklarına, üstünlüklerine) kavuşturan Hazret-i Ebû

Bekir'den gelen yolun, Yusuf-ı Hemedânî hazretlerinden îtibâren aldığı isim. Bu yol sonradan

Nakşibendiyye adını almıştır.

Hâcegân yolunun büyüklerinden Abdülhâlik Goncdüvânî hazretleri vasiyetnâmesinde

buyuruyor ki: Her hâlinde ilim, edeb ve takvâ üzere ol, İslâm âlimlerinin kitaplarını oku.

Fıkıh ve hadîs öğren. Câhil tarîkatçılardan sakın, şöhret yapma, şöhrette âfet vardır.

Arslandan kaçar gibi câhillerden kaç. Bid'at sâhibi inanışları bozuk olan sapıklar ile ve

dünyâya düşkün olanlar ile arkadaşlık etme. (Mevlânâ Sâfî)

HACER-ÜL-ESVED:

Kâbe-i muazzamanın doğu köşesinde bir buçuk metre kadar yükseklikte bulunan ve

Cennet yâkutlarından olan parlak, siyah taş.

İbrâhim aleyhisselâm ile oğlu İsmâil aleyhisselâmın birlikte Kâbe'yi inşâ ettikleri sırada,

melekler taş getirerek İsmâil aleyhisselâma yardım ettiler. Sıra Hacer-ül-esvede gelince,

İbrâhim aleyhisselâm; "Ey İsmâil! İyi bir taş getir ki, hacılara işâret olsun" buyurdu. İsmâil

aleyhisselâm bir taş getirdi. İbrâhim aleyhisselâm; "Bundan daha iyi bir taş getir" buyurunca;

Ebû Kubeys dağından; "Cebrâil aleyhisselâm, tûfanda bana bir taş emânet etti. Gel onu al!"

diye bir ses işitti. Bunun üzerine Hacer-ül-esved taşı Ebû Kubeys dağından alınıp, Kâbe'deki

yerine yerleştirildi. (Azrakî)

Hazret-i Ömer, Hacer-ül-esved taşına, karşı; "Sen bir şey yapamazsın, fakat Resûlullah'a

uyarak seni öpüyorum" dedi. Hazret-i Ali bunu işitince, Resûlullah'ın "Hacer-ül-esved,

kıyâmet günü insanlara şefâat eder" buyurduğunu söyledi. Hazret-i Ömer de hazret-i Ali'nin

bu sözüne teşekkür etti. (Dâvûd bin Süleymân)

Tavâfa (Kâbe'nin etrâfında dönmeye) Hacer-ül-esvedden başlamak ve burada bitirmek

sünnettir. (Zeylâî)

HÂCET NAMAZI:

Maddî ve mânevî bir ihtiyaca, dileğe kavuşmak niyeti ile iki ve en fazla on iki rek'at

olarak kılınan namaz.

Bir kimsenin Allahü teâlâdan veya benîâdemden (insanoğlundan) bir hâceti olursa,

tertemiz bir abdest alsın. Sonra iki rek'at hâcet namazı kılsın. Sonra Allahü teâlâya senâ

(hamd)da bulunsun ve Peygambere salevât getirsin... (Hadîs-i şerîf-Tirmizî)

Tecnîs ve diğer kitaplarda, hâcet namazının yatsıdan sonra dört rek'at olarak kılınacağı ve

bir hadîs-i şerîfe göre ilk rek'atta; bir fâtiha, üç âyet-el-kürsî, kalan üç rek'atin her birinde

birer fâtiha, ihlâs ve muavvizeteyn okunacağı, bunlar yapılırsa, kılınan namaz Kadir

gecesinde kılınmış gibi olacağı kaydedilmiştir. (İbn-i Âbidîn)

Üstâdlarımız (hocalarımız); "Biz bu hâcet namazını kıldık ve ihtiyaçlarımız, dileklerimiz

görüldü" demişlerdir. (İbn-i Âbidîn)

HÂCI:

Hac yapan kimse. (Bkz. Hac)

Hanefî mezhebinde, yalnız Arafat meydanında ve müzdelife'de hâcıların iki namazı cem'

etmeleri, birleştirmeleri lâzımdır. (AbdullahMûsulî)

Hamdan Karmat adlı bölücü, sapık Karâmita devletini kurdu. Hâcıları katl etti. Haramlara

güzel sanat ismini verdiler. İslâm dîninin kötü huy, fuhş dediği ahlâksızlıklara, moral eğitimi

diyerek gençleri felâkete, sefâlete sürüklediler. 983 yılında gadab-ı ilâhiyyeye yakalanıp yok

oldular. (Şehristânî, Nişancızâde)

HÂCİS:

Kalbe (gönle) gelen ve hemen gidermek mümkün olan kötü düşünceler.

Kalbe gelen hâcisi melekler yazmaz. Hasenelere (iyi düşüncelere) sevâb yazılır.

(Abdülganî Nablüsî)

HAÇ:

Birbirini dik olarak kesen iki doğrunun meydana getirdiği, hıristiyanlık dîninin sembolü

olarak kabûl edilen şekil. Buna salîb ve istavroz da denir.

İnsanların doğuştan günâhkâr olduğuna inanan hıristiyanlar, Îsâ aleyhisselâmın bu

günâhlara keffâret olarak kendini fedâ ettiğini, haça gerilmek sûretiyle öldürüldüğünü kabûl

ederler. Îsâ aleyhisselâma yapılan işkencenin, dolayısıyla onu kurtarmanın sembolü olarak

kabûl edilen haç ile ilgili yaygın hıristiyan inanışı yanlıştır. (Harputlu İshak Efendi)

Kur'ân-ı kerîm, hazret-i Îsâ'nın haça gerilerek öldürülmediğini, diri olarak göğe

çıkarıldığını açıkça haber vermektedir. Dîninden dönerek ufak bir menfaat karşılığı hazret-i

Îsâ'yı Romalılara haber veren Yehûdâ, Allahü teâlâ tarafından Îsâ aleyhisselâmın şekline

benzetildi. Romalı askerler. Yehûdâ'yı yakaladılar ve haça gerip öldürdüler. (Rahmetullah

Efendi)

HAD:

İslâmiyet'te miktârı kesin olarak bildirilen cezâ.

Beş günah için had cezâsı vardır:Zinâ, şarab içmek, alkollü içki ile sarhoş olmak, kazf

(iffetli erkek veya kadına zinâ etti diye iftirâda bulunmak), hırsızlık, yol kesicilik. (İbn-i

Âbidîn)

Had, günâhın temizlenmesine sebeb olmaz. Günâhtan kurtulmak için ayrıca tövbe etmek

de lâzımdır. (İbn-i Âbidîn)

Hadd-ı Bülûğ:

Ergenlik çağı; cünüp olup, gusül abdesti almaya başlama zamânı. (Bkz. Sinn-ı Bülûg)

Hadd-i Kazf:

İffetli, temiz olan erkek veya kadına zinâ isnâd etmek (zinâ ettiğini söylemek) sebebiyle

verilen cezâ.

Kazf (temiz erkek veya kadına zinâ isnâd etmek), İslâm dîninde büyük günâhtır. İki

şâhidin haber vermesi veya suçlunun bir kere söylemesi ile sâbit olur, bilinir. Hadd-i kazf,

seksen sopa vurmaktır. Hadd-i kazf, kazf olunan kimsenin isteği üzerine tatbîk edilir.

Hadd-i Sirkat:

İslâm hukûkunda başkasının az veya çok malını gizlice, haksız olarak veya rızâsı

olmayarak almak sebebiyle verilen cezâ.

Akıllı ve erginlik çağına gelmiş erkek, kadın, köle, efendi, müslüman veya zımmî

(müslüman olmayan vatandaş), on dirhem (33 gr. ve 65 santigram) gümüş parayı veya

değerinde olan mütekavvim (kıymetli, kullanılması câiz ve mümkün) ve durmakla

bozulmayan bir malı, müslüman veya zımmî olan sâhibinin mülkünden dâr-ül-İslâm'da

(müslüman memleketinde), hepsini bir defâda gizlice alırsa ve mal sâhibi de dâvâ ederse,

hadd-i sirkat uygulanır ve suçlunun sağ eli bilek mafsalından kesilir. İkinci defâ çalanın sol

ayağı oynak yerinden kesilir. Üçüncüsünde bir yeri daha kesilmeyip, tövbe edinceye kadar

hapsedilir. Hırsızlık, çalanın bir kere söylemesi veya iki âdil erkek şâhidin haber vermesi ile

belli olur. (İbn-i Âbidîn)

Et, sebze, meyve, süt, odun, ot, kuş, tavuk, kireç, kömür, tuz, saksı, ekmek, her çeşit kitab

vb. çalmakla hadd-i sirkat lâzım gelmez. (İbn-i Hümâm)

Hadd-i Zinâ:

Akıllı olan, ergenlik çağına gelen ve konuşabilen müslüman veya müslüman olmayan

kadın ve erkeğe, dâr-ül-İslâm'da (İslâm memleketinde), tehdîd edilmeden, arzûlariyle, zinâ

yaparken yakalandıklarında verilmesi gereken cezâ.

Evli olmayan kimse için hadd-i zinâ, yüz sopa vurulmasıdır. (İbn-i Âbidîn)

HADES:

Abdestsizlik veyâ cünüblük hâli.

Hades; küçük hades ve büyük hades olmak üzere ikiye ayrılır. Küçük hades; bevl etmek,

herhangi bir yerden kan çıkması ve abdesti bozan diğer durumlarla meydana gelen manevî

kirlilik hâlidir. Namaz abdesti almakla temizlenilir. Büyük hades ise, cünüblük, hayız ve nifas

hâlleri ile meydana gelen manevî kirliliktir. Boy abdesti alarak ağızı, burnu ve bütün bedeni

yıkamakla ondan temizlenilir. (Mehmed Zihnî Efendi)

Hadesten Tahâret:

Namaza başlamadan önce yerine getirilmesi gereken farzlardan biri. Abdesti olmayan

kimsenin abdest alması, cünüb olanın, hayız ve nifas hâli sona eren kadının boy abdesti

alması.

HÂDÎ (El-Hâdî):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Kullarından dilediğine doğru

yolu gösteren, kullarının havâssına (seçilmişlerine) doğrudan insanların avâmına (havâsstan

aşağı derecede olanlara) yarattıkları varlıkları vâsıtasıyla kendini tanıtan yüce Allah.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Rabbin, Hâdîdir, (düşmana karşı) yardımcı olarak yeter. (Furkan sûresi: 31)

Allahü teâlânın isimleri vardır. İsimleri aynı zamanda sıfatlarıdır. Allahü teâlânın Hâdî ve

Mudıl (dalâlete götürücü) sıfatları vardır. İnsanlardan bâzılarına Hâdî, bâzılarına Mudıl sıfatı

ile tecellî eder. Biz, niye böyle olduğunu anlayamayız. (Abdülhakîm Arvâsî)

HADÎD SÛRESİ:

Kur'ân-ı kerîmin elli yedinci sûresi.

Hadîd sûresi Medîne-i münevverede nâzil olmuştur (inmiştir). Yirmi beşinci âyet-i

kerîmede demir mânâsına olan hadîdin ehemmiyetinden (öneminden) ve fâidelerinden

bahsedildiği için, sûreye Hadîd ismi verilmiştir. Bütün varlıkların Allahü teâlâyı tesbîh

ettiklerini bildirmekle başlayan sûrenin başlıca konuları şunlardır: Allahü teâlânın mübârek

isimleri, sıfatları, mallarını Allah için harcayanların pek büyük mükâfatlara kavuşacakları,

bâzı peygamberler aleyhimüsselâm ve ümmetlerinin durumları, Peygamber efendimize îmân

edenlere (inananlara) verilen müjdeler. (Fahreddîn Râzî)

Hadîd sûresinde buyruldu ki:

Her nerede olursanız olunuz, Allahü teâlâ sizinle berâberdir. (Âyet: 4)

Dünyâ hayâtı elbette la'b, yâni oyun ve lehv (eğlence) ve zînet (süslenmek) ve tefâhür

(öğünme) ve malı, parayı, evlâdı çoğaltmaktır. (Âyet: 20)

Dünyâda olacak her şey dünyâ yaratılmadan önce levh-i mahfûzda yazılmış, taktir

edilmiştir. Bunu size bildiriyoruz ki, hayâtta kaçırdığınız fırsatlar için üzülmeyesiniz ve

kavuştuğunuz kazançlardan, Allah'ın gönderdiği nîmetlerden dolayı mağrûr olmayasınız.

Allah kibirlileri sevmez. (Âyet: 22)

HÂDİS:

Yaratılmış. Yok iken var, var iken yok olabilir. Sonradan olan.

Âlemin hâdis olduğunu gösteren ikinci bir delil de âlemin her zaman bozularak

değişmesidir. (Kemahlı Feyzullah)

HADÎS:

Peygamber efendimizin mübârek sözleri, işleri ve görüp de mani olmadıkları şeyler.

Uydurduğu bir süzü, hadîs olarak söyleyen kimse, Cehennem'de azâb görecektir.

(Hadîs-i şerîf-Buhârî)

Hadîs-i şerîfleri, sahîh (doğru) veya bozuk olduğunu bilmeden söylemek, sahîh olsa bile,

günâh olur. Böyle kimsenin hadîs-i şerîf okuması câiz olmaz. Hadîs kitablarından hadîs

nakletmek için hadîs âlimlerinden icâzet (diploma) almış olmak lâzımdır. (Muhammed

Hâdimî)

İmâm-ı Buhârî'nin rivâyet ettiği (naklettiği, bildirdiği) bir hadîs-i şerîfte şöyle buyruldu:

İçinizde en sevdiğim kimse, huyu en güzel olandır.

Bir kimse ki, Kur'ândan, hadîsten anlamaz,

Cevâb vermemek gibi, ona cevâb bulunmaz.

(Şeyh Sa'dî)

Hadîs Âlimi:

Hadîs-i şerîf sahasında mütehassıs kimse.

Hadîs-i Âhâd:

Hep bir kimse tarafından rivâyet edilen, bildirilen, müsned-i muttasıl (Resûlullah

efendimize varıncaya kadar, rivâyet edenlerden yâni nakledenlerden hiçbiri noksan olmayan)

hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Âmm:

Herkes için söylenmiş hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Cibrîl:

Peygamber efendimiz Eshâbı (arkadaşları) ile otururlarken, Cebrâil aleyhisselâmın insan

sûretinde gelip; İslâm'ı, îmânı ve ihsânı sorduğunda Resûlullah efendimizin verdiği cevabları

bildiren hadîs-i şerîf.

Cibrîl hadîsinde o zât-ı şerîf (Cebrâil aleyhisselâm) ellerini Resûl-i ekremin mübârek

dizleri üzerine koydu ve Resûlullah'a; "Yâ Resûlallah! Bana İslâmiyet'i, müslümanlığı anlat"

dedi. Resûl-i ekrem buyurdu ki: "İslâm'ın şartları; kelime-i şehâdet getirmek, vakti gelince

namaz kılmak, malının zekâtını vermek, Ramazân-ı şerîf ayında her gün oruç tutmak ve

gücü yetenin, ömründe bir kerre hac etmesidir."

Îmânın şartlarını sorduğunda; "Allahü teâlâya inanmak, O'nun meleklerine inanmak,

indirdiği kitablarına inanmak, peygamberlerine inanmak, âhiret gününe inanmak, kadere,

hayr ve şerrin Allahü teâlâdan olduğuna inanmaktır" buyurdu.

"İhsân nedir? diye sorduğunda da; "Allahü teâlâyı görür gibi ibâdet etmendir. Sen O'nu

görmüyorsan da, O seni görür" buyurdu. (Hadîs-i şerîf-Müslim)

Hadîs-i Garîb:

Yalnız bir kişinin bildirdiği sahîh hadîs. Yahut, aradaki râvîlerden (nakledenlerden)

birine, bir hadîs âliminin muhâlefet ettiği hadîs.

Saûd, ateşten bir dağdır. Bu dağda ebedî (sonsuz) olarak, kâfire yetmiş sene çıkış ve o

kadar sene de iniş yaptırılacaktır. Bu hadîs, hadîs-i garîbdir. (Tirmizî)

Hadîs-i Hâs:

Bir kimse için söylenmiş hadîs-i şerîfler.

Her ümmetin bir emîni vardır. Ey ümmetim! Bizim emînimiz de Ebû Ubeyde bin

Cerrâh'tır. Bu hadîs, hadîs-i hâstır. (Sahîh-i Müslim)

Hadîs-i Hasen:

Bildirenler (râvîler) sâdık (doğru) ve emîn (güvenilir) olmakla beraber hâfızası, anlayışı

sahîh hadîsleri bildirenler kadar kuvvetli olmayan kimselerin bildirdiği hadîs-i şerîfler.

YüceAllah, can boğaza gelmedikçe, (îmânlı) kulunun tövbesini kabûl eder. Bu hadîsi

Tirmîzî rivâyet etmiş ve; "Bu hadîs, hadîs-i hasendir" demiştir. (Hadîs-i

şerîf-Riyâzü's-Sâlihîn)

Hadîs-i Kavî:

Resûlullah efendimizin, söyledikten sonra, peşinden bir âyet-i kerîme okuduğu hadîs-i

şerîfler.

Hadîs-i Kudsî:

Mânâsı, Allahü teâlâ tarafından, kelimeleri ise, Resûl-i ekrem sallallâhü aleyhi ve sellem

tarafından olan hadîs-i şerîfler. Hadîs-i kudsîleri söylerken, Peygamber efendimizi bir nûr

kaplardı ve bu, hâlinden belli olurdu. (Abdülhak Dehlevî)

Hak teâlâ, hadîs-i kudsîde buyurdu ki:

Kulum bana, farz namazda olduğu kadar, hiçbir amel ile yakın olamaz. (Buhârî)

Lâ ilâhe illallah kal'amdır. Bunu okuyan kal'ama girmiş olur.Kal'ama giren de

azâbımdan emin olur, kurtulur. (Seâdet-i Ebediyye)

Hadîs-i Maktû':

Söyleyenleri (râvîleri), Tâbiîn-i kirâmakadar bilinip, Tâbiîn'den rivâyet olunan hadîs-i

şerîfler.

Tâbiîn'den rivâyet edilen, bildirilen maktû' hadîslerin sonraki râvîleri (nakledenleri) Ehl-i

sünnet âlimlerinden iseler, bunlar hakîkaten hadîs-i maktû'dur. Mevdû sanmamalıdır. (İbn-i

Kudâme-Buhârî)

Hadîs-i Mensûh:

Peygamber efendimiz tarafından ilk zamanda söylenip, sonra değiştirilen hadîsler.

Hadîs-i Merdûd:

Mânâsı olmayan ve rivâyet şartlarını taşımayan söz.

Hadîs-i Meşhûr:

İlk zamanda bir kişi bildirmişken, ikinci asırda şöhret bulan, yâni bir kimsenin Resûl-i

ekremden, o kimseden de, çok kimselerin ve bunlardan dahî, başka kimselerin işittiği hadîs-i

şerîfler.

Hadîs-i meşhûra inanmayan kâfir olur. (İbn-i Âbidîn)

Hadîs-i Mevdû:

Bir hadîs imâmının şartlarına uymayan hadîs-i şerîfler.

Bir müctehid (âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerden hüküm çıkaran âlim), bir hadîsin sahîh

(doğru) olması için, lüzûm gördüğü şartları taşımıyan bir hadîs için; "Benim mezhebimin

usûlünün kâidelerine göre mevdûdur" der. Yoksa; "Resûlullah'ın sallallahü aleyhi ve sellem

sözü değildir" demez. (Dâvûd-ül-Karsî)

Hadîs-i Mevkûf:

Eshâb-ı kirâma kadar râvîleri (nakledenleri) hep bildirilip, sahâbî olan râvînin, Resûl-i

ekremden işittim demeyip, böyle buyurmuş dediği hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Mevsûl:

Sahâbînin (Resûlullah efendimizin arkadaşları); "Resûlullah'tan işittim, böyle buyurdu"

diyerek haber verdiği hadîs-i şerîfler. Bunda, Resûl-i ekreme kadar rivâyet edenlerin hiç

birinde kesinti olmaz.

Hadîs-i Muddarib:

Kitab yazanlara, çeşitli yollardan, birbirine uymayan şekilde bildirilen hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Muhkem:

Te'vîle (yoruma, açıklamağa) muhtaç olmayan hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Mu'allak:

Baştan bir veya birkaç râvîsi(rivâyet edeni, nakledeni) veya hiçbir râvîsi belli olmayan

hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Munfasıl:

Aradaki râvîlerden (nakledenlerden), birden ziyâdesi (fazlası) unutulmuş olan hadîs-i

şerîfler.

Hadîs-i Müfterâ:

Müseylemet-ül-Kezzâb'ın ve ondan sonra gelen münâfıkların (kalbiyle inanmayıp,

sözleriyle inandık diyenlerin), zındıkların (kâfirlerin), müslüman görünen dinsizlerin

uydurma sözleri.

Ehl-i sünnet âlimleri (Resûlullah efendimiz, dört halîfesinin ve ashâbının arkadaşlarının

yolunda olan âlimler), müfterâ hadîsleri aramış, bulmuş ve ayırmışlardır. Din büyüklerinin

kitablarında böyle sözlerden hiçbiri yoktur.

Hadîs-i Mürsel:

Sahâbe-i kirâmın ismi söylenmeyip, Tâbiîn'den (Sahâbeyi görenlerden) birinin, doğruca

Resûl-i ekrem buyurdu ki dediği hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Müsned-i Münkatı':

Sahâbîden başka bir veya birkaç râvîsi (nakledeni) bildirilmeyen hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Müsned-i Muttasıl:

Peygamber efendimize kadar râvîlerden (nakledenlerden) hiçbiri noksan olmayan hadîs-i

şerîfler.

Hadîs-i Müstefîz (Müstefîd):

Söyleyenleri üçten çok olan hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Müteşâbîh:

Te'vîle (açıklamaya, yorumlamaya) muhtâç olan hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i Mütevâtir:

Bir çok Sahâbînin Peygamber efendimizden ve başka bir çok kimsenin de bunlardan

işittiği ve kitâba yazılıncaya kadar, böyle pek çok kimsenin haber verdiği hadîs-i şerîfler.

Mütevâtir hadîsleri rivâyet edenlerin yalan üzerinde sözbirliği yapmaları mümkün değildir.

Hadîs-i mütevâtire muhakkak inanmak ve bildirilenleri yapmak lâzımdır. İnanmayan kâfir

olur, îmânı gider. (İbn-i Âbidîn)

Hadîs-i Nâsih:

Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem efendimizin, son zamanlarında söyleyip, önceki

hükümleri değiştiren hadîs-i şerîfleri.

Hadîs-i Sahîh:

Âdil ve hadîs ilmini bilen kimselerden işitilen, müsned-i muttasıl (Resûl-i ekreme kadar,

rivâyet edenlerin hepsi tam olup noksan bulunmayan), mütevâtir (bir çok sahâbînin rivâyet

ettiği) ve meşhûr (önceleri bir kişi bildirmişken, sonraları şöhret bulan) hadîsler.

Hadîs-i Şâz:

Bir kimsenin, bir hadîs âliminden işittim dediği hadîs-i şerîfler.

Hadîs-i şâzlar kabûl edilir, fakat sened (vesîka) olamazlar. Âlim denilen kimse meşhûr bir

zât değilse, kabûl olunmazlar.

Hadîs-i Zaîf:

Sahîh ve hasen olmayan hadîs-i şerîfler.

Zaîf hadîsi bildirenlerden birinin hâfızası, adâleti gevşek olur veya îtikâdında (inancında)

şübhe bulunur. Zaîf hadîslere göre fazla ibâdet yapılır; fakat ictihâdda bunlara dayanılmaz.

Hadîs İmâmı:

Üç yüz binden çok hadîs-i şerîfi, râvîleri (rivâyet edenleri, nakledenleri) ile birlikte bilen

büyük hadis âlimi. Buna, hadîs müctehidi de denir.

Hadîs imâmlarının en büyüklerinden olan İmâm-ı Buhârî'nin rivâyet ettiği (naklettiği) bir

hadîs-i şerîf şöyledir:

Müslüman, müslümanın (din) kardeşidir. Müslüman, kardeşine zulmetmez ve onu

düşman eline vermez (himâye eder, korur). Her kim müslüman kardeşinin yardımında

bulunur ve onun ihtiyâcını te'min ederse, Allah da ona yardım eder. Her kim, bir

müslümanın sıkıntılarından birini giderirse, cenâb-ı Hak buna mukâbil (karşılık), ondan

kıyâmet sıkıntılarından birini giderir. Her kim, bir müslümanın aybını (kusûrunu) örterse

Allahü teâlâ âhirette onun (kusur) ve kabâhatlerini örter.

Hadîs imâmlarından İmâm-ı Müslim'in rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf ise şöyledir:

Herhangi bir müslümanın başına; yorgunluk, hastalık, düşünce, keder, acı, diken

batmasına kadar, her ne gelirse, Allahü teâlâ bunları; o müslümanın hatâlarına keffâret kılar.

Hadîs-i Nefs:

Kalbe gelip de, yapmakla yapmamak arasında tereddüde sebeb olan düşünce.

Kalbe gelen düşünce beş derecedir: Birincisi, kalbde durmaz, uzaklaştırılır. Buna hâcis

denir. İkincisi kalbde bir zaman kalır. Buna hâtır denir. Üçüncüsü, hadîs-i nefstir.

Dördüncüsü, yapılması tercîh edilir. Buna hemm denir. Beşinci derecede bu tercîh

kuvvetlenip, karar verilir. Buna azm ve cezm denir. İlk üç dereceyi melekler yazmaz. Hemm,

hasene (iyilik) ise yazılır. Seyyie yâni kötülük ve günah ise, terk edilince, sevâb yazılır. Azm

olursa, bir günah yazılır. İşlenmezse bu da affolur. (Abdülganî Nablüsî)

HADSÎ:

Zihnin sür'atli fakat doğru bir şekilde netîceye ulaşması ile bilinen şey.

Güneşe olan yakınlık ve uzaklığına göre, ayın ışığının değişmesi, azalıp çoğalması,

aralarına dünyânın girmesiyle kararmasından, ayın, ışığını güneşten aldığının bilinmesi

hadsîdir. (Molla Fenârî)

Tasavvuf büyüklerinin eserden (yapılan işten) müessiri (bu işi yapanı, yaratıcıyı)

anlamaları hadsîdir. Hattâ bedîhîdir yâni meydandadır, apaçıktır. Diğer insanların, eseri

görüp, müessiri anlıyabilmeleri ise, düşünmekle, incelemekle olur. (Ahmed Fârûkî)

Allahü teâlâdan başkasının ibâdete hakkı olmadığı meydandadır. Hattâ hadsîdir. Bir

kimse, ibâdetin mânâsını iyi anlasa ve Allahü teâlânın sıfatlarını iyi düşünse, O'ndan

başkasının ibâdete hakkı olmadığını hemen bilir. (Ahmed Fârûkî)

HAFAZA MELEKLERİ:

Koruyucu melekler, her insanın hayır (iyi) ve şer (kötü) işlerini yazan; ikisi gece, ikisi

gündüz gelen ve kötülüklerden ve cinlerden koruyan melekler. Bunlara Kirâmen kâtibîn

melekleri diyenler olduğu gibi, onlardan başka olduğunu söyleyenler de olmuştur. (Bkz.

Kirâmen Kâtibîn)

Hafaza melekleri, insandan yalnız cimâda ve helâda ayrılırlar. (İmâm-ı Birgivî, Kâdızâde)

HÂFİD (El-Hâfid):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Kıyâmet günü, yâni öldükten

sonra mahlûkât (yaratılmışlar) diriltilip, herkes dünyâda iken yaptığının hesâbını verirken,

kâfirleri ve kötü kimseleri en aşağı seviyeye indiren, huzûrunda düşmanlarının başlarını aşağı

eğdiren.

El-Hâfid ism-i şerîfini söyliyen zararlardan korunmuş olur. (Yûsuf Nebhânî)

HÂFIZ:

Hıfz eden, ezberleyen. Râvileriyle (rivâyet edenlerle) birlikte yüz bin hadîs-i şerîfi ezbere

bilen hadîs âlimi.

Kur'ân-ı kerîmi ezberleyene hâfız denmez, kârî denir. Bugün hadîs-i şerîfleri ezbere bilen

bulunmadığı için, kârî yerine, yanlış olarak hâfız denmektedir. (Muhammed Tâhir)

Hâfız-ı Kur'ân:

Kur'ân-ı kerîmi ezbere bilen. (Bkz. Kârî)

İslâmiyet her tarafa yayılacaktır. Hattâ, İslâm tâcirleri, ticâret için büyük denizlerde

serbest yolculuk yapacaklar ve gâzilerin atları başka memleketlere yayılacaktır. Sonra,

hâfız-ı Kur'ân olan kimseler çıkacak, benden daha iyi okuyan var mı? Benden daha çok

bilen var mı? diyeceklerdir. Cehennem'in odunları bunlardır. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hâfız-ı Kur'ân pazarlık etmeden, Allah rızâsı için hatm, cüz veya mevlid okursa, okutanın

hediye ettiğini alması câiz olur. Îtirâz ederse aldığı harâm olur. (Muhammed Hâdimî)

HÂFIZA:

Hıfz etme (ezberleme) ve hatırda tutma kuvveti. His organları ile duyulmayan fakat

duyulanlardan çıkarılan mânâları saklayan mânevî duygu merkezlerinden biri.

Hocam Vekî'e hâfızamın zayıflığından şikâyet ettim. Günâhları terketmemi söyledi.

(İmâm-ı Şâfiî)

Az yemek yiyenin bedeni kuvvetli, kalbi nûrlu, hâfızası kuvvetli olur. Geçimi kolay olur,

işlerinde lezzet bulur. Allahü teâlâyı çok anmış olur. Âhireti düşünür, ibâdetten aldığı lezzet

her şeyde isâbeti (doğruyu bulması) ve irşâdı (yol göstermesi) çok, ahirette hesâbı kolay olur.

(Muhammed bin Kutbüddîn İznikî)

HAFÎ:

Gizli, kapalı.

1. Usûl-i fıkıh ilminde, mânâsı açık olduğu hâlde söyleyenin maksadını ifâde etme

husûsunda kapalı, gizli söz.

"Kâtil mîrâsçı olamaz" hadîs-i şerîfinde kâtil lafzı hafîdir. Bu kelimenin, kasten bilerek

adam öldürenin mîrâsçı olamıyacağı husûsunda mânâsı açık olduğu hâlde, hatâ ile öldürenin

de bu hükmün altına girip girmediği husûsunda kapalıdır. Bu kapalılık sebebiyle âlimler bu

konuda farklı hükümler bildirmişlerdir. (Serahsî)

Mâide sûresinin otuz sekizinci âyet-i kerîmesinde hırsıza verilecek cezâdan

bahsedilmektedir. Âyet-i kerîmedeki sârık (hırsız) kelimesi hafîdir. Çünkü tarrâr (yankesici)

ve nebbâşı (kefen soyucuyu) da içerisine aldığı hususunda kapalıdır. Bunun için, âlimler,

âyet-i kerîmede hırsıza verilecek cezânın, yankesiciye de verileceğinde sözbirliği ettikleri

halde, kefen soyucu hakkında ihtilâf etmişler, farklı hükümler bildirmişlerdir. (Serahsî, Molla

Hüsrev)

2. Tasavvufta âlem-i kebîrdeki beş latîfeden biri.

Kalb, rûh, sır, hafî ve ahfâ latîfelerinin asılları, kökleri âlem-i kebîrdedir. İnsanın dışındaki

varlıklara "âlem-i kebîr" denir. (İmâm-ı Rabbânî)

Hafî Okumak:

Namazda sessiz okumak. İmâmın öğlen, ikindi ve üç ve dört rek'atlı namazların üç ve

dördüncü rek'atlarında sessiz okuması.

Hafî okunacak yerde cehrî (açık), cehrî okunacak yerde hafî okunursa secde-i sehiv lâzım

olur. (Halebî)

HAFÎF İKRÂH:

Şiddetli olmayan zorlama. Canın veya uzvun telefine yol açmayan, yalnız acı ve eleme

sebeb olacak derecedeki dövme ve hapsetme gibi şeylerle yapılan zorlama. (Bkz. İkrâh)

Hafif ikrâh karşısında kalan kimsenin riyâ yâni gösteriş yapması câiz değildir.

(Muhammed Hâdimî)

HAFİF NECÂSET:

Eti yenen dört ayaklı hayvanların bevli (idrarı) ve eti yenmeyen kuşların pisliği.

Hafif necâsetlerden bir uzva veya elbisenin bir kısmına bulaşınca bu kısım veya uzvun

dörtte biri kadarı namaza zarar vermez. (İbn-i Âbidîn)

HAFÎF-ÜL-HÂZ:

Zevcesi (hanımı) ve çocuğu olmayan.

İki yüz yılından sonra, sizin en iyiniz, hafîf-ül-hâz olandır. (Hadîs-i şerîf-Keşf-ül-Hafâ)

Hicretten (Resûlullah efendimizin Mekke'den Medîne'ye göç etmesinden) iki yüz sene

sonra gelenler arasında bulunan; Bişr-i Hâfi, Bâyezîd-i Bistâmî ve Ebü'l-Hüseyn Nûrî gibi

büyük âlimler hafîf-ül-hâz idiler. (Saîdüddîn Fergânî)

HAHAM:

Yahûdî din adamı.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Ey îmân edenler! Muhakkak ki; hahamlardan ve râhiplerden bir çoğu, bâtıl sebeplerle,

insanların mallarını yerler ve onları Allah'ın yolundan alıkorlar. Altını ve gümüşü yığıp ve

biriktirip de onları Allah yolunda harcamayanlara pek acıklı bir azâbı müjdele. (Tevbe

sûresi: 34)

Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâma Tevrât kitabını (yazılı emirleri) verdiği gibi, bâzı ilimleri

yâni sözlü emirleri de verdi. Mûsâ aleyhisselâm bu ilimleri Hârûn ve Yûşâ (aleyhimesselâma)

bildirdi. Bunlar da kendilerinden sonra gelen peygamberlere bildirdiler. Bu bilgiler nesilden

nesile yâni hahamlardan hahamlara nakledildi. Bunlara zamanla yahûdîlerin âdetleri, kânun

müesseseleri, hahamların bir mevzûdaki tartışmaları ve şahsî görüşleri de karıştırıldı. Böylece

hahamların şahsî görüş ve münâkaşalarını ifâde eden bilgiler yahûdî kitablarına girdi. Yahûdî

hahamlarından Akilos bunları topladı ve kısımlara ayırdı. Talebesi haham Meir bunlara

ilâveler yaparak basitleştirdi. Daha sonraki hahamlar bu rivâyetlerin te'lifi (birleştirilmesi) ve

toplanması için çeşitli usûller ve şartlar koydular. Böylece pekçok rivâyetler ve kitaplar ortaya

çıktı. (Harputlu İshâk Efendi)

HÂİD:

Hayız (âdet) gören kadın. (Bkz. Hayz)

HÂİN:

Birine kendini emin (güvenilir) tanıttıktan sonra o emniyeti, güveni bozacak iş yapan.

Eminin zıddı.

Cimriler, hîlekârlar (aldatıcılar), hâinler ve kötü huylu insanlar Cennet'e giremezler.

(Hadîs-i şerîf-Sünen-i Tirmizî)

Ümmetim belki her günâhı işleyebilir ama, yalan söyliyemez ve hâinlik yapamaz.

(Hadîs-i şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

Kibri, hâinliği ve kul borcu olmayan mü'min hesabsız Cennet'e girecektir. (Hadîs-i

şerîf-Berîka)

İki günahtan çok kork! Birisi emrinde olan insanlara zulmetme! En büyük zulm, onların

İslâm bilgilerini öğrenmelerine, ibâdet yapmalarına mâni olmaktır. İkincisi din ve dünyâ

yolunda hâin olma! Her günahtan kork! Bir kimse, bir günah işlemek istese, fakat Allahü

teâlâdan korkarak ondan vazgeçse, Hak teâlâ o kimseye Cennet-i a'lâda bir köşk ihsân

eder.Bir müslüman sana zarar verirse sen ona iyilik et! Hiç kimsenin ayıblarını yüzüne

vurma. (Süleymân bin Cezâ)

HAK (El-Hakk):

1. Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Vâcib-ül-vücûd yâni varlığı

lâzım olan, hiç yok olmayan, dâimâ var olan ve kendisinden başkası yaratmaya lâyık

olmayan.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

...Allah, Hak'dır. (Müşriklerin) Allahü teâlâdan başka taptıkları bâtıldır (yok olucudur).

(Hac sûresi: 62)

Her gün el-Hak ism-i şerîfini bin defâ söyliyenin huyu ve ahlâkı güzelleşir. (Yûsuf

Nebhânî)

Hak şerleri hayr eyler,

Zannetme ki gayr eyler,

Mevlâ görelim n'eyler,

N'eylerse güzel eyler.

(İbrâhim Hakkı Erzurûmî)

Aklın varsa ey kardeşim

Hakkı sevmek olsun işin

Aşk tadını tatmıyanın

Kalbi temiz olmaz imiş.

(M. Sıddîk bin Saîd)

2. İslâmiyet.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Hak gelince, bâtıl (şirk, puta tapmak) gider. Bâtıl, her zaman gidicidir. (İsrâ sûresi: 81)

3. Gerçek, doğru.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Cennet ehli (Cennet'e girince) Cehennem ehline; "Biz Rabbimizin bize vâdettiğini

(sevâbı) hak bulduk. Siz de Rabbimizin size vâdettiğini (azâbı) hak buldunuz mu? diye

seslenir. (Onlar da) evet derler. (A'râf sûresi: 44)

Ölüm haktır, kabr haktır. Kabirde, Münker ve Nekir denilen iki meleğin meyyite (ölüye)

suâl sorması haktır. Haşr (kabrden kalkıp Arasât meydanında hesâb vermek için toplanmak)

haktır. Neşr haktır. Dünyâda yapılan amellerin işlerin hesâbını vermek haktır. Amellerin

tartılması haktır. Cehennem üzerinde bulunan ve üzerinden geçilecek, Sırat denilen köprü

haktır. Cennet'in mü'minler (inananlar) için, Cehennem'in de kâfirler için olduğu haktır.

(Nesefî)

4. Alacak.

Bir kimse, peygamberlerin alâ nebiyyinâ ve aleyhimüssalevâtü vesselâm yaptığı ibâdetleri

yapsa, fakat üzerinde başkasının bir kuruş hakkı bulunsa, bu bir kuruşu ödemedikçe, Cennet'e

giremeyeceği bildirilmiştir. (İmâm-ı Rabbânî)

5. Pay, hisse.

Bâyi' (satıcı)den başka bir kimsenin hakkı bulunan bir malın satılması, o kimsenin izin

vermesine bağlıdır. Yâni izin vermezse müşteri (alıcı) o mala mâlik, sâhib olamaz. (İbn-i

Âbidîn)

6. Hâtır, hürmet.

Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem; "Allahümme innî es'elüke

bilhakkıssâ'ilîne aleyke" yâni; "Yâ Rabbî! Senden isteyip de verdiğin kimselerin hakkı için,

senden istiyorum, derdi ve böyle duâ ediniz!" buyururdu. (İbn-i Mâce)

Yâ ilâhî ol Muhammed hakkı çün

Ol şefâat kânı Ahmed hakkı çün

Biz âsî mücrim kulları

Yarlığayûb günâhlardan berî

Kabrimiz îmân ile pür nûr kıl

Mûnis-i gılmân ile hem hûr kıl.

(Süleymân Çelebi)

7) İnsanın yapması lâzım gelen şey.

Müslümanın müslüman üzerine beş hakkı vardır: Selâmına cevap vermek,

hastalığında arayıp sormak, cenâzesinde bulunmak, dâvetine gitmek, aksırıp

elhamdülillah deyince, yerhamükellah diye karşılık vermek. (Hadîs-i şerîf-Buhârî, Müslim)

Hak Teâlâ:

Yüce Allah. Allah celle celâlühü. (Bkz. Allah)

Hak teâlâ, intikâmın kul eli ile alır

İlm-i hâli bilmiyenler, onu kul yaptı sanır.

(M. Sıddîk bin Saîd)

Hakk-ul-Yakîn:

Bir şeyin hakîkatine kavuşma, mâhiyetine erişme, bulma, tatma. Allahü teâlânın beğendiği

ahlâk ile ahlâklanıp, kalb gözünün açılması ve mânevî perdelerin kaldırılması neticesinde

elde edilen kesin ilim, bilgi.

Evliyânın çoğu, ancak öldükten sonra hakk-ul-yakîn makâmına varmaktadır. Bu dünyâ

hayâtında hayâlden kurtulmak imkânsızdır. Evliyânın büyüklerinden, pek az seçilmişleri, bu

dünyâ hayâtında iken, bu devlete erdirmekle şereflendirirler. Dünyâda oldukları hâlde,

bilgilerine hayal karışmaz. (İmâm-ı Rabbânî)

İlmi ve ameli şerîat gösterir. İlmin ve amelin rûhu ve kökü gibi olan ihlâsı (her şeyi Allah

için yapabilmeyi) elde etmek için tasavvuf yolunda ilerlemek lâzımdır. Güçlükle ve çalışarak

ele geçen ihlâs devamlı olmaz. Sonra kalbe nefsin arzuları gelir. Zahmet çekmeden ele geçen

ihlâs devamlıdır. Zahmet çekerek elde edilen, devâmsız ihlâsın sâhiplerine muhlis denir.

Devâmlı ihlâs sâhiplerine muhlas denir. Muhlas olana ibâdet yapmak, tatlı ve kolay olur.

Çünkü bunlarda nefislerinin arzusu ve şeytanın vesvesesi kalmamıştır. Böyle bir ihlâs,

insanın kalbine ancak bir velînin kalbinden gelir. Bu ihlâs ile insan hakk-ul-yakîn

mertebesine kavuşur. (İmâm-ı Rabbânî)

HAKEM (El-Hakem):

1. İki tarafın, hükmüne rızâ göstermek için seçtikleri kimse. Haklı ile haksızın

ayrılmasında aracılık eden kimse.

Resûlullah efendimiz otuz beş yaşındayken yağmur ve seller Kâbe'nin duvarlarını iyice

yıpratmıştı. Bu sebeble Kureyş kabîlesi Kâbe'yi yeniden inşâ eyledi. Ancak kabîleler,

Hacer-ül-Esved'i yerine koymak husûsunda anlaşamadılar. Aralarında neredeyse savaş

çıkacaktı. Bunun üzerine yaşlı bir zât; "Ey Kureyş topluluğu! Anlaşamadığınız iş hakkında

hüküm vermek üzere, şu kapıdan ilk girecek zâtı aranızda hakem yapın" diyerek, Benî Şeybe

kapısını gösterdi. Orada bulunanlar teklifi kabûl ettiler. Nihâyet kapıdan; doğruluğunu, üstün

ahlâkını her zaman taktîr ettikleri ve el-Emîn (Güvenilir, itimada layık) dedikleri Muhammed

aleyhisselâmın geldiğini gördüler ve O'na durumu anlattılar. Peygamber efendimiz yere bir

örtü serip Hacer-ül-Esved'i üzerine koydu. Sonra her kabîleden bir kişiye bir ucundan tutturup

taşı konulacağı yere kadar kaldırttı ve kucaklayıp yerine koydu. Böylece çıkmak üzere olan

çarpışmanın önüne geçerek herkesi memnun etti. (İbn-i Hişâm)

2. Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından; hükmedici, hak ile bâtılı ayırıcı.

HAKÎKAT:

1. Bir lafzın (sözün) asıl mânâsı.

Aslan denilince, bilinen yırtıcı hayvan kastedilir, bu mânâda kullanılırsa, hakikat olur,

cesur insan mânâsında kullanılırsa, mecâz yâni hakîkî mânâsının dışında kullanılmış olur.

(Molla Hüsrev)

2. Gerçek.

Fizik ve kimyâ reaksiyonlarında maddenin yok olmadığı bugün kesin olarak

bilinmektedir. Lavoisier adındaki Fransız kimyâgeri; "Kimyâ tepkimelerinde, madde gayb

olmaz ve yoktan meydana gelmez." hakîkatini tecrübe ile isbat etmiş ise de, her şeyin kimyâ

tepkimesi, kimyâ kânunu ile yapıldığını zan ederek; "Tabiatta bir şey yaratılmaz ve hiçbir şey

yok edilemez" demiştir. Bugün, yeni keşf edilen çekirdek olayları, nükleer reaksiyonlar,

maddenin enerjiye döndüğünü, yok olduğunu, Lavoisier'in aldanmış olduğunu

göstermektedir. (M. Sıddîk bin Saîd)

Alan sensin veren sensin kılan sen,

Ne verdinse odur dahi nemiz var.

Hakîkat üzre anlayıp bilen sen,

Ne verdinse odur dahi nemiz var.

(Azîz Mahmûd Hüdâyî)

3. Kötülüklerin kalbden tekellüfsüzce, zorlanmadan gitmesinin gerçekleşmesi,

fenâ(Allahü teâlâdan başka her şeyi unutma) mertebesi.

Tarîkat ve hakîkatten maksat, ihlâsı (her şeyi Allahü teâlânın rızâsı için yapma hâlini) elde

etmektir. (İmâm-ı Rabbânî)

Şerîatin (dînin) emirlerini yapmak, tarîkatin ve hakîkatin hâllerine kavuşmak, hep nefsin

tezkiyesi, yâni temizlenmesi ve kalbin tasfiyesi yâni parlaması içindir. Nefs temizlenmedikçe

ve kalb Allahü teâlâdan başkasının sevgisinden selâmet bulmadıkça, kurtulmadıkça hakîkî

îmân hâsıl olmaz, ele geçmez. Felâketlerden, azâblardan kurtulmak için, hakîkî îmâna

kavuşmak lâzımdır. (İmâm-ı Rabbânî)

4. Mâhiyet.

Kur'ân-ı kerîmde bulunan bilgiler üç kısımdır: Bir kısmını, hiçbir kuluna bildirmemiştir.

Zâtının ve sıfatlarının hakîkati ve gaybden haber vermek böyledir. İkinci kısım, yalnız

peygamberlerine bildirdiği esrâr (sırlar)dır. Üçüncü kısım bilgileri, peygamberine bildirmiş ve

bütün ümmetine bildirmesini emretmiştir. (Hâdimî)

Hakîkat-i Câmia:

Toplayıcı hakîkat. Tasavvufta kalb.

İnsan, âlem-i kebîrde yâni insan dışında bulunan her şeyi kendinde topladığı için,

mahlûkların en kıymetlisi olduğu gibi, hakîkat-ı câmia olan kalb de Âlem-i sagîrdeki yâni

insanda bulunan her şeyi kendinde topladığı için çok kıymetlidir. (Ahmed Fârûkî Serhendî)

İnsan çeşit çeşit şeylere bağlı kaldıkça, kalbi temizlenemez. Pis kaldıkça seâdetten,

mutluluktan mahrûmdur, uzaktır. Hakîkat-ı câmia denilen kalbin Allahü teâlâdan başka

şeyleri sevmesi, onu karartır, paslandırır. Bu pası temizlemek lâzımdır. Temizleyicilerin en

iyisi, sünnet-i seniyye-i Mustafaviyyeye (Peygamber efendimizin bildirdiklerine) uymaktır.

Sünnet-i seniyyeye tâbi olmak, uymak, nefsin âdetlerini (alışkanlıklarını), kalbi karartan

isteklerini yok eder. (Ahmed Fârûkî)

HAKÎM (El-Hakîm):

1. Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Hikmet sâhibi, ilmi kâmil, işi

güzel, uygun işler yaratıcı ve kullar arasında hükmedici.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmelerde meâlen buyurdu ki:

Allahü teâlâ hakkıyla bilendir ve Hakîmdir. (Hucurât sûresi: 8)

Biz hiçbir peygamberi kendi kavminin dilinden başkasıyla göndermedik ki emr

olunduklarını onlara apaçık anlatsın. Artık Allah kimi dilerse saptırır, kimi de dilerse

doğru yola götürür. O, her şeye gâlibdir ve hakîmdir (İbrâhim sûresi: 4)

Günâhtan kaçmaya kuvvet, ibâdet yapmaya kudret, ancak azîz ve hakîm olan Allahü

teâlânın yardımı iledir. (Hadîs-i şerîf-Müsned-i Ahmed bin Hanbel)

Allahü teâlâ kullarına yapabilecekleri şeyleri emretmiştir. Nitekim Nisâ sûresi yirmi

sekizinci âyetinde meâlen; "Allah(ü teâlâ) size emirlerinin kolay, hafîf olmasını diledi

(istedi). Çünkü insanlar zayıf olarak yaratılmıştır" buyurmaktadır. Allahü teâlâ hakîmdir;

her şeyi yerinde uygun olarak yapar. Raûftur, acımaya lâyık olmayanlara da acıyıcıdır.

Rahîmdir, âhirette sevdiklerine yâni nîmetine şükreden mü'minlere Cennet'i ihsân edicidir.

(İmâm-ı Rabbânî)

El-Hakîm ism-i şerîfini söyliyen, hikmete kavuşur ve kendisine gizli mânâlar açılır.

Geceleyin abdest alıp büyük bir teslimiyetle el-Hakîm ism-i şerîfini söyliyenin kalbini Allahü

teâlâ mânevî sırlar hazînesi yapar. (Yûsuf Nebhânî)

2.Hikmet ehli. Din bilgilerini fen bilgileri ile isbât eden âlim.

HÂKİM:

Haklı ve haksızı ayırıp, hak ve adâlet üzere hükmeden, karar veren.

Hak ve adâlet üzere bir gün hâkimlik yapmayı, bir sene devamlı gazâ etmekten (Allah

yolunda harb etmekten) daha çok severim. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hâkim-i Mutlak:

Tam ve gerçek hükmedici olan Allahü teâlâ.

Akıllı o kimsedir ki, nefsine hâkim olur da ölüm sonrası için hazırlanır. Âciz ve ahmak

olan o kimsedir ki, nefsinin yularını salıverir ve Hâkim-i mutlak (olan) Allahü teâlâya karşı

boş ümitlere kapılır. (İmâm-ı Rabbânî)

HÂKKA SÛRESİ:

Kur'ân-ı kerîmin altmış dokuzuncu sûresi.

Hâkka sûresi Mekke'de nâzil oldu (indi). Elli iki âyet-i kerîmedir. İlk âyet-i kerîmede

geçen el-Hâkka kelimesi sûreye isim olmuştur. Sûrede, Kur'ân-ı kerîmin doğruluğu ve Allahü

teâlânın kelâmı olduğu açıklanmakta, kıyâmet ve kıyâmetin vukûu sırasında meydana gelecek

şiddetli hâdiselerle, eski kavimler ve onların taşkınlık ve bozgunculukları bildirilmektedir.

(Râzî, Ebüssü'ûd, Taberî)

Allahü teâlâ Hâkka sûresinde meâlen buyuruyor ki:

Sûra bir kerre üfürülünce, yeryüzü ve dağlar yerlerinden kaldırılıp, silkilecektir. O gün

kıyâmet kopacak, gök yarılacak ve dağılacaktır. (Âyet: 13-15)

Kim Hâkka sûresini okursa,Allahü teâlâ onun hesâbını kolay eyler. (Hadîs-i şerîf-Kâdı

Beydâvî Tefsîri)

HÂL:

Durum, vaziyet, tavır. Tasavvuf yolunda bulunan kimsenin kalbine gelen sevinç, hüzün,

darlık, genişlik, arzu ve korku gibi mânâlar. Bunlar kulun gayreti ve çalışması olmadan kalbe

gelir. Bu yönden makam ile arasında fark vardır. Makam, tasavvuf yolunda bulunan kimsenin

çalışmakla kazandığı mânevî derecedir.

Hâller ve vecdler (kendinden geçmeler), matlûbun yâni ele geçirilmek istenilenin

başlangıçlarıdır. Maksat değildir. (İmâm-ı Rabbânî)

En güzel hâl; şerîate (dînimizin emir ve yasaklarına) uymaktır. (İmâm-ı Rabbânî)

Tasavvuf yolunda ilerleyenlerin bilgileri hâl ile kavuşulan bilgilerdir. Hâller de

amellerden hâsıl olur. Amelleri dürüst, doğru olan ve ibâdetleri hakkı ile yapan kimselerde

hâller hâsıl olur. Bu hâller birçok şeyleri öğrenmelerine sebeb olur. (İmâm-ı Rabbânî)

Hâl Ehli:

Hâli tavrı güzel olan gönül sâhibi kişi. Velî zat. (Bkz. Evliyâ)

Almayı, vermekten daha tatlı gören hal ehli olamaz. (Ebû Medyen Mağribî)

HALÂL (Helâl):

Yasak edilmiş olmayan, yâhut yasak edilmiş ise de, İslâmiyet'in özr, mâni ve mecbûriyet

saydığı sebeblerden birisi ile yasaklığı kaldırılmış olan şeyler.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Ey mü'minler! Allahü teâlânın size helâl ettiği tayyib yâni güzel şeyleri kendinize

haram etmeyiniz! Helâllere haram demeyiniz! Allahü teâlâ helâl ettiği şeylere haram

diyenleri sevmez. (Mâide sûresi: 87)

Duânın kabûl olması için helâl lokma yiyin. (Hadîs-i şerîf-Kimyây-ıSeâdet)

Bir kimse, hiç haram karıştırmadan, kırk gün helâl yerse, Allahü teâlâ, onun kalbini

nûr ile doldurur. Kalbine, nehirler gibi hikmet (faydalı ilim) akıtır. Dünyâ muhabbetini,

kalbinden giderir. (Hadîs-i şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

Allahü teâlâ, peygamberlerine emrettiğini, mü'minlere de emretti ve buyurdu ki: "Ey

peygamberlerim! Helâl yiyiniz ve sâlih (iyi) işler yapınız!" (Mü'minûn sûresi: 51)

Mü'minlere de emretti ki; "Ey îmân edenler! Sizlere verdiğim rızıklardan helâl olanları

yiyiniz." (Bekara sûresi: 172) (Hadîs-i şerîf-Câmi-ul-Usûl, Mişkât, Müslim)

Allahü teâlâya itâat etmek, bir hazîneye benzer. Bu hazînenin anahtarı duâ, anahtarının

dişleri de helâl lokmadır. (Yahyâ bin Muâz)

Haram yiyenlerin yedi âzâsı, istese de istemese de günâh işler. Helâl yiyenlerin her âzâsı

ibâdet eder. Hayır işlemesi kolay ve tatlı gelir. (Sehl bin AbdullahTüsterî)

Bizim yolumuzda el, helâl kârda (işte); gönül ise hakîki yârdadır (Allahü teâlâdadır).

(Ubeydullah-ı Ahrâr)

Her gün helâlinden alış-veriş yapmam, geceleri ibâdet, gündüzleri oruçla geçirmemden

bana daha sevimlidir. (Muâviye bin Kurre)

Halâl Lokma:

Haram olmayan, dinde yenilmesi yasak edilmeyen yiyecek.

Helâl lokma yemeyen kimse, Allahü teâlâya itâat etme gücünü kendisinde bulamaz. Helâl

lokma yiyen kimse de Allahü teâlâya isyankâr olmaz. (Ali Râmitenî)

HALEF-İMÜTTEKÎN (Bkz. Halef-i Sâdıkîn)

HALEF-İSÂDIKÎN:

Selef-i sâlihînden yâni Eshâb-ı kirâm, Tâbiîn ve Tebe-i tâbiînden sonra gelen Ehl-i sünnet

âlimleri.

Halef-i sâdıkîn, îmân (inanç) ve amel bilgilerinde ve kalb bilgilerinde, hep Selef-i sâlihîne

(Hicrî ilk iki asırda yaşayan müslümanlara) tâbi olmuşlar, bunların yolundan hiç

ayrılmamışlardır. (İbn-i Asâkir)

HÂLET-İ NEZ':

Ölürken rûhun çıkacağı an.

Allah'ım! Bizi ve dînimizi her türlü zarardan koru. Hâlet-i nez'de îmânımızı alma. O anda

şeytanı bize musallat etme. Bizi dünyâ ve âhiret hayırları ile rızıklandır. Allah'ım! Sen her

şeye kâdirsin. (Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî)

HALF ETMEK:

Yemin etmek. (Bkz. Yemin)

HÂLIK (El-Hâlık):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Her şeyi taktîr ve tâyin eden,

yaratan.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

O öyle Allah ki, Hâlıktır, Bâridir (yaratan var edendir), Musavvirdir (bütün varlıklara

şekil verendir), Esmâ-i hüsnâ (en güzel isimler) O'nundur. Bütün göklerde ve yerde olanlar

O'nu tesbîh eder. OAzîzdir (her şeye gâlib ve her kemâle sâhibdir), Hakîmdir (hikmet

sâhibidir). (Haşr sûresi: 24)

O'ndan başka ilâh yoktur. Her şeyin hâlıkı ancak O'dur. (En'âm sûresi: 102)

Pek ufak bir parçasını gördüğümüz bu kâinâtın (evrenin) bir hâlıkı ve anlamağa aklımızın

ermediği pek muazzam bir kudret sâhibi vardır. Bu hâlıkın hiç değişmemesi ve sonsuz var

olması lâzımdır. İşte bu hâlık, Allahü teâlâdır. (Ahmed Âsım Efendi)

Rahmân, Kuddûs, Müheymin ve Hâlık (yaratıcı) gibi yalnız Allahü teâlâya mahsûs olan

isimleri insanlara isim yapmak haramdır. (A. Nablüsî)

Gece yarısı bir miktar zaman el-Hâlık ism-i şerîfini söyleyen kimsenin kalbi ve yüzü

nûrlanır. (Yûsuf Nebhânî)

Hâlıkın dururken mahlûka tapma,

Şeytana uyup da yolundan sapma.

(Lâ Edrî)

HÂLİD BİN SİNÂN ABESÎ ALEYHİSSELÂM:

Îsâ aleyhisselâmdan sonra gönderilen peygamberlerden. Îsâ aleyhisselâm ile son

peygamber Muhammed aleyhisselâm arasında geçen fetret devrinde, Aden beldesinde

bulunan bir kavme gönderilmiştir.

Hâlid bin Sinân Abesî aleyhisselâmın kavmine musallat olan ve bir mağaradan çıkan ateş,

uzak mesâfelere yayılıyor, ekinleri ve hayvanları yakıyor, sonra tekrar geri çekiliyordu.

İnsanlar âciz kalmıştı. Bu sırada Hâlid bin Sinân aleyhisselâm peygamber olarak gönderildi.

Hâlid bin Sinân aleyhisselâm, Allahü teâlânın izniyle mağaradaki ateşi söndürdü. Sonra

mağaraya girerek kendisinin üç günden önce çağırılmamasını vasiyyet etti. Fakat kavmi ve

çocukları şeytanın vesvesesine kapılarak üç günden önce çağırdılar. Bu çağırma sebebiyle

başında bir elem (ağrı) olduğu hâlde mağaradan çıktı ve "Beni, kavmimi ve vasiyyetimi zâyi

ettiniz" buyurarak yakın zamanda vefât edeceğini bildirdi. Vefâtından sonra cenâzesini defn

etmelerini ve kabrini kırk gün gözetmelerini, kırk gün sonra kuyruğu kesik bir merkebin de

içinde bulunduğu bir sürü, kabrinin yanına gelince kabrini açmalarını vasiyyet etti. Böyle

yapıldığı zaman kabrinden çıkıp kabir ehlini ve kabir hayâtını aynen kendilerine anlatacağını

bildirdi. Belirtilen işâret ortaya çıkınca, mü'minler Hâlid bin Sinân aleyhisselâmın kabrini

açmak üzere harekete geçtilerse de, çocukları; "Bize öldükten sonra kabirden çıkan kimsenin

çocukları derler" diyerek engel oldular. Böylece câhillikleri büyük bir hıyânete sebeb oldu.

Dolayısıyla babaları olan bir peygamberi ve onun bu vasiyetini de yerine getirmediler.

Muhammed aleyhisselâm peygamber olarak gönderildiğinde, Hâlid bin Sinân

aleyhisselâmın kızı hayatta idi. Peygamber efendimizin huzûruna kavuşmakla şereflendi.

Peygamber efendimiz ridâsını (hırkasını) sererek üzerine oturttu ve taltif buyurarak;

"Merhabâ ey kavmi vücûdunun zâyi (yok) olmasına sebeb olduğu peygamberin kızı!"

buyurdu. (İbn-ül-Esîr-Seyyid Abdülhakîm Arvâsî)

HÂLİDİYYE:

Evliyânın büyüklerinden Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretlerinin tasavvuftaki yolu.

Nakşibendiyye yolunun bir kolu olan Hâlidiyye yolu daha çok Anadolu, Irak ve Sûriye

taraflarında yayılmıştır.

Hâlidiyye yolunun büyüğü olan Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî hazretleri; "Bizim

büyüklerimizin yolunda tasavvuf, İslâm dîninin emirlerini yapmak içindir. Ama tasavvufu

hakkıyla yapmak da herkesin işi değildir. Bu yolun büyükleri kendilerine bağlı olanlardan

gâfil değildirler. Hangi şekilde olursa olsun bu büyüklere bağlılık büyük nîmettir" buyurdu.

HALÎFE:

Birinin yerine geçen.

1. Resûlullah efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) vekîlî ve yeryüzündeki bütün

müslümanların reîsi (başı).

Allahü teâlâdan istedim ki, benden sonraAli halîfe olsun. Melekler dedi ki: "Yâ

Muhammed! Allahü teâlânın dilediği olur. Senden sonra halîfe, Ebû Bekr-i Sıddîk'tır.

(Hadîs-i şerîf-Gunyet-üt-Tâlibîn)

Peygamber efendimiz, hazret-i Muâviye'ye; "Halîfe olduğun zaman, yumuşak ol veya

güzel idâre et!" buyurdu. (Hadîs-i şerîf-İzâlet-ül-Hafâ)

Peygamberlerin sonuncusu olan Muhammed Mustafâ'dan sonra müslümanların halîfesi,

müslümanların reîsi Ebû Bekr-i Sıddîk'tır. Ondan sonra halîfe, Ömer-ül-Fârûk'tur. Ondan

sonra Osmân-ı Zinnûreyn, ondan sonra Ali bin Ebî Tâlib'dir (radıyallahü anhüm). Bu

dördünün üstünlük sıraları, halîfelik sıraları gibidir. (Bkz. Hilâfet) (Ömer Nesefî)

2. Bir tasavvuf büyüğünün yetiştirip, hayâtında veya vefâtından sonra insanları terbiye

etmek ve talebe yetiştirmekle vazîfelendirdiği talebesi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin halîfelerinden Muhammed Ma'sûm hazretleri şöyle

buyurdu:

"Dünyâ hayâtı gâyet kısadır. Ebedî saâdete kavuşmak, dünyâ hayâtına bağlıdır. Saâdetli

kimse; bu kısa dünyâ hayâtındaki fırsatı ganîmet bilip, âhirette kurtuluşa sebep olacak işleri

yapan ve âhiret azığını hazırlayandır." (Mektûbât-ı Ma'sûmiyye)

Halîfe-i Âdile:

Halîfe olacağı, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfin işâreti ile anlaşılan halîfe. Hazret-i Ebû

Bekr'in halîfeliği böyledir.

Halîfe-i Câbire:

Halîfeliği kuvvet zoru ile ele geçiren.

Halîfe-i Râşide:

İnsanlara, İslâm dînini anlatma vazîfesini Peygamber efendimiz gibi yapan ve âyet-i

kerîmelerde veya hadîs-i şerîflerde halîfe olacağı işâret olunan halîfe. Buna, Halîfe-i âdile de

denir. (Bkz. Hulefâ-i Râşidîn)

HALÎL:

Dost.

Kelime-i tevhîdi (Lâ ilâhe illallah Muhammedün resûlullah sözünü) çok söyleyenlerde,

Allahü teâlâya karşı fevkalâde sevgi hâsıl olmaktadır. Artık o, Allahü teâlânın halîlidir. Her

kim, nefsinin boş arzularından sıyrılırsa, artık onda, Allahü teâlâdan başkasına bağlılığa yer

kalmaz. (İmâm-ı Süyûtî)

HALÎLULLAH:

Allahü teâlânın dostu mânâsına İbrâhim aleyhisselâmın lakabı. Halîlürrahmân da denir.

İbrâhim aleyhisselâm Halîlullah'tır. Çünkü, bunun kalbinde, Allah sevgisinden başka

hiçbir mahlûkun (yaratılmışın) sevgisi yoktu. (Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî)

Halîlullah İbrâhim aleyhisselâm, kendi kavmine, Allah'tan başka şeylere tapınmanın

yanlış olduğunu pek güzel bildirdi. Müşrikliğe (Allah'a eş, ortak koşmağa) yol açacak

kapıların hepsini kapadı. (Ahmed Fârûkî)

İbrâhim Halîlullah, sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın ecdâdındandır,

yâni Efendimizin mübarek, pak, temiz soyu ona dayanır. (İbn-i Hişâm)

İbrâhim Halîlullah, Habîbullah'ın yâni Resûlullah efendimizin ümmetinden olmayı

temennî buyurmuştur. (İmâm-ı Rabbânî)

HALÎM (El-Halîm):

1. Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Hep hilm sâhibi olan; günâh

işleyenlerin, günâh işlemelerini ve emirlerine muhâlefetlerini, karşı geldiklerini gördüğü

hâlde gazablanmaya ve onları cezâlandırmaya gücü yettiği hâlde, acele etmeyen. Allahü teâlâ

kullarına cezâ vermekte acele etmez fakat ihmâl de etmez.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki: Bilin ki, Allahü teâlâ mağfiret edicidir

(bağışlayıcıdır), Halîm'dir. (Bekara sûresi: 235)

Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem sıkıntılı zamanlarında; "Azîm, Halîm

olan Allah'tan başka ilâh yoktur. Büyük arşın Rabbi olan Allah'tan başka ilâh yoktur."

buyururlardı. (İmâm-ı Müslim)

El-Halîm ism-i şerîfini okuyan denizde ise boğulmaktan, bir vâsıtada ise helâk olmaktan

kurtulur. (Yûsuf Nebhânî)

2. Yumuşak, sertlik göstermeyen, kızmayan kimse.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

İbrâhim (aleyhisselâm) Allahü teâlâdan çok korktuğu için çok âh ederdi. Halîm idi.

(Tevbe sûresi: 114)

Allahü teâlâ halîm, iffetli kimseyi sever; çirkin şeyler konuşan, ısrarla halktan bir şey

isteyen kimseye gazab eder. (Hadîs-i şerîf-Taberânî)

Halîm kimse, gadaba sebeb olan şeyler karşısında kızmaz, heyecâna gelmez. Korkak olan,

kendine zarar verir. Gadablı kimse ise, hem kendine, hem başkalarına zarar verir. (Hâdimî)

HÂLİS:

Saf, temiz, hîlesiz, katkısız. Menfaat düşüncesi karışmadan sırf Allah için olan, riya ve

gösteriş bulunmayan.

İbâdetin kabûl olması için niyyetin hâlis olması lâzımdır. (Ali bin Emrullah)

Bir kimse başkalarının görmesi için ibâdet eder veya başkasının görmesi de hoşuna

giderse veya ibâdetinde başkasından bir karşılık beklerse, o kimse hâlis olmaz. (M.Hâdimî)

Allah sevgisini hâlis olarak tadanı; bu sevgi, dünyâyı istemekten alıkoyar ve bütün

insanlardan uzaklaştırır. (Hazret-i Ebû Bekr)

Ey nefs! Hâlis ol ki kurtulasın! (Ma'rûf-i Kerhî)

HALK:

1. Yaratmak, yoktan var etmek.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruyor ki:

Biz insanı en güzel biçimde halk ettik. (Tîn sûresi: 4)

O (Allahü teâlâ), hanginizin daha güzel amel (ve hareket) edeceğini (hakkınızda)

imtihan etmek için ölümü ve hayâtı halk edendir. (Mülk sûresi: 2)

Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden halk ettik. Ve birbirinizle

tanışmanız için sizi milletlere ve kabîlelere ayırdık... (Hucurât sûresi: 13)

Biz inanıyoruz ki, Allahü teâlâ sonsuz kudret (güç, kuvvet) sâhibidir. Yedi kat yerleri ve

gökleri halk etmesi ile bir karıncayı halk etmesi O'na göre aynıdır. Allahü teâlânın halk

etmesi mümkün olmayan hiçbir şey yoktur. (Harputlu İshâk Efendi)

Allahü teâlâ her şeyi bir sebeb ile halk etmektedir. Âdet-i İlâhiyyesi böyledir. (Muhammed

Hâdimî)

2. Mahluk, yaratılmış, insan topluluğu.

Halkı dara düşürmek, sıkıştırmak ve incitmek haramdır. (İmâm-ı Rabbânî)

Halk ile konuşmalar yumuşak ve tatlı olmalıdır. Hiç kimseye sertlik göstermemelidir.

Halka hizmet, zikr (Allahü teâlâyı anmak ile meşgul olmak)den efdâldir (daha fazîletlidir,

daha sevaptır). (İmâm-ı Rabbânî)

HALLÂK:

Yaratan, her şeyi yoktan vâr eden Allahü teâlâ.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmelerde meâlen buyurdu ki:

Şübhesiz ki senin Rabbin (seni de onları da) Hallak'tır (yaratandır). (Senin de onların da

hâlini ve her şeyi) kemâliyle bilendir. (Hicr sûresi: 86)

Gökleri ve yeri yaratan (Allah) onlar gibisini yaratmağa kâdir değil midir? Elbette

(kâdirdir ve) hallâktır, her şeyi hakkıyla bilendir. (Yâsîn sûresi: 81)

Can alıcı melek geldiğinde, mâsûm (günâhsız) kimseyi şefâat tâcını ve gömleğini giymiş,

gözünün perdesi kalkmış görür. Ona; "Yâ mâsûm! Hallâk-ı âlem sana selâm söyledi ve

buyurdu ki: "Ben onu yarattım, yine bana gelsin. Zîrâ o cân emânetini ben verdim, yine bana

versin. Onun karşılığında Cennet ve dîdâr (Allahü teâlânın cemâlini görmeyi) vereyim." Eğer

inanmazsan yüzünü çevirip göklerden tarafa bak görürsün" derler. O mâsûm dahi bakıp

melekleri ve Allahü teâlânın cemâlini seyreder. (Kutbüddîn İznikî)

HALVET:

Yalnızlık, yalnız olarak kalma.

1. Yabancı bir kadınla yabancı bir erkeğin bir odada, kapalı bir yerde yalnız kalmaları.

Bir erkek, yabancı bir kadın ile halvet ederse, üçüncüleri şeytan olur. (Hadîs-i

şerîf-Tirmizî)

Allah'a ve kıyâmet gününe inanan, yabancı bir kadınla, yalnız kalıp halvet etmesin.

(Hadîs-i şerîf-Zevâcir)

Halvet haramdır. Mescid gibi dışardan içerisi görünen umûma açık yerlerde yalnız kalmak

halvet olmaz. (İbn-i Âbidîn)

2. Tasavvuf yolunda olgunlaşmak ve ilerlemek için belli bir müddet tenhâda kalma hali

yalnız kalmak.

Tasavvufta halvet, vuslat (kavuşma) alâmetidir. (Ebü'l-Kâsım)

Halvet Der-Encümen:

Nakşibendiyye yolunda on bir esastan biri. Halk içinde Hak ile (Allahü teâlâ ile) olmak.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen; "Öyle adamlar vardır ki, ticâretleri ve alışverişleri onları

Allahü teâlâyı hatırlamaktan, anmaktan alıkoymaz." (Nûr sûresi: 37) buyrulan âyet-i

kerîme, halvet der-encümen makâmına işârettir. (SeyyidAbdülhakîm Arvâsî)

Yolumuzun esâsı halvet der-encümendir. (Behâeddîn-i Buhârî)

HALVETHÂNE:

Çilehâne. Tasavvuf yolunda olgunlaşmak ve ilerlemek için belli bir müddet kendi hâlinde

yalnız kalınan ve ibâdetle vakit geçirilen yer.

HALVETİYYE:

Evliyânın büyüklerinden Muhammed bin Nûr Halvetî hazretlerinin tasavvuftaki yolu.

HAMD:

En üstün şekilde senâ, övgü.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Dünyâda ve âhirette hamd Allahü teâlânın hakkıdır, O'na mahsustur. Hükm de

O'nundur. Sonunda O'na döndürülürsünüz. (Kasas sûresi: 70)

Allahü teâlâ birdir, O'ndan başka bir ilâh yoktur. Her şeyden yücedir. Bütün

hamdlerin hepsi O'na mahsûstur. Âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlânın şânı ne yücedir.

(Hadîs-i şerîf-Müsned-i Ahmed ibni Hanbel)

Herhangi bir kimse, herhangi bir zamanda, herhangi bir yerde, herhangi bir kimseye,

herhangi bir şeyden dolayı, herhangi bir sûretle hamd ederse, bu hamd ve şükürlerin hepsi,

Allahü teâlânın hakkıdır. Çünkü her şeyi yaratan, terbiye eden, yetiştiren, her iyiliği yaptıran,

gönderen hep O'dur. (Seyyid Abdülhakîm Arvâsî)

HAMDELE:

Elhamdülillah veya bu mânâdaki sözler. Elhamdülillah sözünün mânâsı, Allahü teâlâya

hamd olsun, ben her hâlimde O'ndan memnûnum demektir. (Bkz. Hamd)

Dînî bir kitabı yazarken, va'z u nasîhate veya ders okutmaya başlarken, Besmele, hamdele

ve salvele (Peygamber efendimize salât ve selam getirmek) ile başlamak, İslâm'ın iyi

âdetlerinden olup, müstehâbdır, iyi görülmüştür. (İmâmzâde Muhammed Es'ad)

HAMELE-İ ARŞ:

Arşı taşımakla görevli dört büyük melek.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Hamele-i Arş melekleri ve Arşın etrâfında tavâf eden (dönen) melekler Rablerini tesbîh

ederler ve vahdâniyyetini (birliğini) tasdîk ederler ve mü'minler için (af ve) mağfiret

isterler. (Mü'min sûresi: 7)

Sûrun birinci üfürülmesinde, dört büyük melekten ve hamele-i Arş'tan başka, bütün

melekler, bundan sonra Hamele-i Arş ve daha sonra dört büyük melek yok olacaktır.

(Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî)

HÂMİD:

Allahü teâlâya hamdeden.

HAMÎD (El-Hamîd):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Her dilde ve her kalbde övülen.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Şüphesiz Allahü teâlâ ganîdir, hamîddir. (İbrâhim sûresi: 8)

El-Hamîd ism-i şerîfini söyliyen, işinde, sözünde ve ahlâkında başkalarının övgüsünü

kazanır. (Yûsuf Nebhânî)

HAMİYYET:

Dîni, milleti himâye etmekte, korumakta, şerefini savunmakta tenbellik etmeyip, bütün

kuvveti ile gayret etmektir.

Hamiyyet sâhibi kişi dâimâ şehvete götüren yollardan nefsini korur, hamiyyet duygusu

ona bekçilik eder. Hamiyyeti olmayan, mukaddes şeyleri korumak isteğini taşımayan kimse

ise şehvete götüren işlerden kaçınmak şöyle dursun, kendi şahsiyetini hattâ belki din, devlet

ve milletini bile fedâ eder. (Celâleddîn Devânî)

HAMR:

Şarab, sarhoşluk veren içki.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Ey îmân edenler! Hamr, kumar, (tapmaya mahsus) dikili taşlar, ezlâm (fal okları) ancak

şeytanın amelinden birer pisliktir. Bunlardan uzak durun ki, kurtuluşa eresiniz. Şeytan,

hamrda ve kumarda ancak aranıza düşmanlık ve kin düşürmek, sizi Allah'ı anmaktan ve

namazdan alıkoymak ister. Artık siz hepiniz (bunlardan) vaz geçtiniz değil mi? (Mâide

sûresi: 90, 91)

Her sarhoşluk veren şey hamr (şarab)dır. Ve her sarhoşluk veren şey haramdır.

(Hadîs-i şerîf-Müslim)

Hamr içen ile arkadaşlık etmeyiniz! Cenâzesine gitmeyiniz! Buna kız vermeyiniz ve

onun kızı ile evlenmeyiniz. Muhakkak biliniz ki, hamr içen kıyâmet günü mezardan yüzü

kara, gözleri mâvi olarak kalkar. Dili sarkmış pis kokulu olur. Herkes pis kokusundan

kaçar. (Hadîs-i şerîf-Riyâdün-Nâsihîn)

Hamr dört mezhebde de haramdır. İçmesi ve her türlü kullanılması günâhtır. Yalnız sirke

yapılması ve susuzluktan ölmek üzere olanın ölmiyecek kadar su yerine içmesi câizdir.

(Senâullah Dehlevî)

Alkolü az olan hamr da haramdır. Sarhoş etmese de damlasını içmek haramdır. Helâl

diyenin îmânı gider. Hamr, idrar gibi kaba necâsettir. Her türlü kullanmak, ilâç yapmak,

buruna çekmek, söz birliği ile haramdır. Satması câiz değildir. Parası haramdır. (İbn-i Âbidîn)

HANBELÎ:

Ehl-i sünnetin ameldeki dört hak mezhebinden biri olan Hanbelî mezhebine mensub

kimse.

Hanbelî Mezhebi:

Ehl-i sünnetin amelde (yapılacak işlerde)ki dört hak mezhebinden biri.

İbâdetlerin en kıymetlisi, farz-ı ayn olanlardır. Farzlardan sonra en kıymetlisi, Şâfiî

mezhebinde sünnet namazlar, Hanbelî mezhebinde cihâd (Allah yolunda harb etmek), Hanefî

ve Mâlikî mezheblerinde ise ilim öğrenmek ve öğretmek ve sonra cihâddır. (M.Tâhir Sünbül

Mekkî)

Âlimlerin çoğuna göre altın ile gümüş her ne hâl ve şekilde olursa olsun, her ne niyetle

saklanırsa saklansın zekâtı verilir. Hanbelî mezhebinde kadınların zînet (süs) olarak

kullandıkları altının ve gümüşün zekâtı verilmez. (Alâüddîn-i Haskefî, Abdurrahmân Cezîrî)

HANEFÎ:

Ehl-i sünnetin ameldeki dört hak mezhebinden biri olan Hanefî mezhebine mensub kimse.

Hanefî Mezhebi:

Ehl-i sünnetin amelde (yapılacak işlerde)ki dört mezhebinden biri.

Hanefî mezhebi Osmanlı Devleti zamânında her yere yayıldı. Devletin resmî mezhebi gibi

oldu. Bugün dünyâ yüzünde bulunan müslümanların yarıdan fazlası ve Ehl-i sünnetin pek

çoğu, Hanefî mezhebine göre ibâdet etmektedir. (Seyyid Abdülhakîm Arvâsî)

HÂNEKÂH (Hânegâh):

Tekke, dergah. İrşâd (doğru yolu gösterme) ve sohbet ile insanları olgunlaştırma

hizmetlerinin yapıldığı yer. (Bkz. Tekke ve Zâviye)

HANÎF:

Sapıklıktan, yanlış inanışlardan Hakk'a, doğruya meyleden, dönen, müslüman.

İslâmiyet'ten önce Arabistan'da putlara tapmayıp, hazret-i İbrâhim'in dîni üzerine bulunanlara

verilen isim. Çoğulu hunefâ'dır.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

İbrâhim ne yahûdî idi, ne de hıristiyan idi. O hanîf idi. (Âl-i İmrân sûresi: 67)

Hanîflerin en meşhûrlarından birisi Arab hatîblerinden olan Kus bin Sâide'dir. Onun

Mekke-i mükerremede kurulan Ukaz panayırında meşhûr konuşmasının bir kısmı şöyledir:

Her şey fânîdir (geçicidir). Bâki (devamlı olan) ancak Allahü teâlâdır. Birdir, ortağı ve

benzeri yoktur. İbâdet edilecek ancak O'dur. Evvel gelip geçenlerde bize ibret alacak şey

çoktur. Büyük-küçük hep göçüp gidiyor. Giden geri gelmiyor. Kesin olarak inandım ki,

herkese olan bana da olacaktır. (Ben de öleceğim). (Ahmed Cevdet Paşa)

Hanîf Dîni:

Doğru yol, İslâmiyet.

HÂNİS:

Yemîninin gereğini yapmayan.

Bir kimse, semâya çıkacağım veya şu taşı altın yapacağım diye yemîn edince, yapmadığı

için, hânis olup yemîn keffâreti verir. (İbn-i Âbidîn)

HANNÂNE:

Resûlullah efendimizin dayanarak hutbe okuduğu, Mescid-i Nebevî'de dikili bulunan

hurma kütüğü.

Resûlullah efendimiz, Medîne'de Mescid-i Nebevî'de, hutbeyi, Hannâne'ye dayanarak

okurlardı. Minber yapılınca, Hannâne'nin yanına gitmedi. Ondan ağlama seslerini, bütün

cemâat işitti. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz minberden inip, Hannâne'ye sarılınca, sesi

kesildi; "Eğer sarılmasaydım, benim ayrılığımdan kıyâmete kadar ağlardı" buyurdu.

(Nişâncızâde)

HANNÂS:

İnsanların kalblerine vesvese veren sinsi şeytan.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

(Ey Habîbim!) De ki: İnsan ve cinden olan ve insanların göğüslerine (îmân ve îtikâdına)

vesvese veren hannâsın şerrinden insanların mâbûduna ve insanların bütün işlerinin

sâhibine ve insanların Rabbine sığınırım. (Nâs sûresi: 1-6)

Şeytan köpek gibidir. Köpek kaçar ise de başka taraftan yine gelir. Nefs ise kaplan gibidir.

Saldırması ancak öldürmekle biter. İnsanlara vesvese veren şeytana bunun için hannâs

denilmiştir. İnsan hannâsın bir vesvesesine uymazsa bundan vaz geçer. Başka vesveseye

başlar. Çok hayırlı işe mâni olmak için, az hayırlı şeyi de vesvese yapar, fısıldar. Büyük

günâha sürüklemek için, küçük hayır yapmayı da vesvese eder. Şeytanın vesvesesi olan küçük

hayırlı iş, insana tatlı gelir ve acele ile yapmak ister. Acele etmek ise şeytandandır.

(Muhammed Hâdimî)

HARAC:

Güçlük, sıkıntı, eziyet. 1. Bir farzı yapma veya haramdan sakınma esnâsında karşılaşılan

güçlük.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Allah(ü teâlâ) din husûsunda üzerinize bir harâc yüklemedi. (Hac sûresi: 77)

Bir işin yapılmasında harâc bulunursa ve kendi mezhebine göre yapmaya imkân olmazsa,

bu işi, başka mezhebe uyarak yapmak câiz olur. Fakat, ikinci mezhebin o işe bağlı olan

şartlarını da gözetmek lâzımdır. Hanefî mezhebi âlimleri, böyle işlerde, diğer mezhebleri

taklîd etmeğe fetvâ (izin) vermişlerdir. (İbn-i Âbidîn)

Her müslümanın ibâdet yaparken ve haramdan sakınırken, kendi mezhebi âlimlerinin

"fetvâ böyledir", "en iyisi budur", "en doğru söz budur" gibi bildirdiklerine uyması lâzımdır.

Kendi arzusu ile yaptığı bir şey, buna uymasına mâni (engel) olur ve bu mâni olmanın

önlenmesinde harac, meşakkat bulunursa, kendi mezhebinde doğru olduğu bildirilen başka

bir söze uyması lâzımdır. (Abdülhakîm-i Arvâsî)

2. Müslüman olmayan vatandaşlardan seneden seneye alınan toprak vergisi.

Zor ile alınıp da, kâfirlere bırakılan veya barış yoluyla alınıp, kâfirlerin olan topraklardan

harac alınır. (İbn-i Âbidîn)

HARÂM:

Allahü teâlânın Kur'ân-ı kerîmde yapmayınız diye açıkça yasak ettiği şeyler.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

De ki, Rabbim; bütün fuhşiyâtı (küfür ve nifakı) açığını ve gizlisini, her türlü günâhı,

haksız isyânı ve Allahü teâlâya hiçbir zaman bir burhan indirmediği herhangi bir şeyi

ortak koşmanızı ve bilmediğiniz şeyleri Allahü teâlâya isnâd etmenizi, harâm etti. (A'râf

sûresi: 33)

Çok kimse vardır ki, yedikleri ve giydikleri harâmdır. Sonra ellerini kaldırıp, duâ

ederler. Böyle duâ nasıl kabûl olunur? (Hadîs-i şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

İnsan, harâm işlemeği kalbinden geçirir, Allah'tan korkarak yapmazsa, hiç günâh

yazılmaz. Harâmı işleyince, bir günâh yazılır. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Allahü teâlâ, harâm olan şeylerde size şifâ yaratmamıştır. (Hadîs-i şerîf-Buhârî)

Harâmlardan sakınmak, akıllıların şânından, şereflilerin tabiatındandır. (Hazret-i Ali)

Harâmda şifâ yoktur. (İmâm-ı Rabbânî)

Harâmdan bir altını sâhibine vermek, yüz altın sadaka vermekten fazîletlidir, iyidir.

(İmâm-ı Rabbânî)

Dünyâda harâm işleyen kimse, âhirette ondan mahrûm kalır. Burada helâl şeyleri

kullananlar, orada o şeylerin hakîkatine kavuşur. Meselâ, bir erkek dünyâda harâm olan ipeği

giyerse, âhirette ipek giymekten mahrûm edilir. İpek ise, Cennet elbisesidir. O hâlde, bu

günâhtan temizlenmedikçe, Cennet'e girilemez demektir. Cennet'e giremeyen de Cehennem'e

gider. Çünkü, âhirette, bu ikisinden başka yer yoktur. (Seyyid Abdülhakîm Arvâsî)

Harâm li Aynihi:

Kendileri harâm olan şeyler.

Leş, domuz eti, şarab gibi Allahü teâlâ tarafından harâm edilen şeyler harâm li aynihidir.

Bunlara helâl demek küfr olur, îmânın gitmesine sebeb olur. (Muhammed Hâdimî)

Harâm li Gayrihi:

Aslı harâm olmayıp, sonradan hâsıl olan bir sebepten dolayı harâm olan şey.

Bir kimsenin bir kişinin bağına girip, sâhibinin izni olmadan meyve koparıp yimesi, ev

eşyâsını ve parasını çalıp harcaması harâm li gayrihidir. Bunları yapan kimse, yaparken

Besmele söylese, yâhut helâldir derse kâfir olmaz. (Muhammed Hâdimî)

Harâm Lokma:

Helâl olmayan ve dînen yenmesi yasaklanan yiyecek.

Vücûduna harâm lokma karışmış bir kimse, namazdan tad duymaz. (Behâeddîn-i Buhârî)

Mîde yenilen şeylerin toplandığı yerdir. Oraya helal lokma koyarsan, âzâlardan sâlih (iyi)

ameller, işler meydana gelir. Şüpheli lokma koyarsan, âzâlar Allah yolunda amel etmekte

şüpheye düşerler. Eğer harâm lokma koyarsan, o lokma seninle Allahü teâlâ arasında bir

perde olur ve Cenâb-ı Hakkın beğendiği yolda yürümen mümkün olmaz. (Ebû Bekr-i Dükkî)

Alış veriş ilmini bilmiyen harâm lokma yemekten kurtulamaz. Harâm lokma yiyen ise,

ibâdetlerin sevâbını bulamaz. (Ahî Evran)

HARBÎ:

İslâm devleti ile harb halinde bulunan gayr-i müslimlere âit ülke halkından olan kimse.

Bir harbî emân (izin, pasaport) ile İslâm ülkesine girerse malına, canına dokunulmaz.

(İbn-i Âbidîn)

Âşir (gümrük vergisini ve zekâtı toplayan me'mur) kendisine uğrayan harbîden, mensûb

olduğu devlet, müslüman tüccardan ne kadar vergi alırsa, o kadar alır. Ne kadar aldıkları

bilinmiyorsa, onda bir alır. (İmâm-ı Serahsî)

HAREM:

1. Mekke-i mükerreme şehrinden biraz daha geniş olup, hudûdunu İbrâhim aleyhisselâmın

diktiği taşların gösterdiği yer, alan. Bu sâha içine gayr-i müslimlerin girmesi yasak ve ihrâmlı

iken bâzı işleri yapmak harâm olduğu için Harem denilmiştir.

Hac için, ömre için, ticâret için veya herhangi bir şey için uzaktan gelenlerin Mîkat

(ihrâma girilen yer) denilen yerleri ihrâmsız (iki parçadan meydana gelen dikişsiz elbiseyi

giymeden) geçerek Harem'e girmeleri harâmdır. Mîkat'tan geçerken bir iş için Hill'de (Mîkat

yeri ile Harem sınırı arasındaki yerde) kalmağı niyet edenlerin ve Hill'de oturanların hacdan

başka niyetle Harem'e girmeleri câizdir. (İbn-i Âbidîn)

İhrâma giren kimseye bâzı şeyler yasak olur. Meselâ karadaki av hayvanlarını öldürmesi,

dikilmiş elbise giymesi, bir yerini traş etmesi, kavga ve münâkaşa etmesi, tırnak kesmesi,

Harem'de kendiliğinden biten ot ve ağaçları koparması ve kesmesi harâm olur. Bunları

bilerek veya bilmeyerek unutarak yapanlara kurban, sadaka cezâları vâcib olur. (Muhammed

Mevkûfâtî)

2. Müslümanların evlerinde, saray, konak ve benzeri yerlerde sâdece kadınların oturması

için ayrılmış oda, dâire. Bu oda veya dâireye haremlik de denir.

Müslümanların evleri iki kısımdır. Harem (haremlik) ile selâmlık. Harem kısmı yalnız

kadınlara âittir. Buraya hiçbir erkek giremez. Evin erkeği veya mahrem (evlenilmesi harâm

olan) erkeklerden birisi gireceği zaman mutlaka evin hanımının haberi olur. (Mustafa Sabri

Efendi)

3. Zevce, hanım.

Harem-i Şerîf:

Müslümanların kıblesi olan Kâbe-i muazzamanın ortasında yeralan etrâfı kubbeli

revaklarla çevrili mescid. Kâbe'nin etrâfı. (Bkz. Mescid-i Harâm)

HAREMEYN:

Hürmete ve saygıya lâyık iki belde. Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverenin

ikisine verilen ad. Mekke-i mükerremede Kâbe-i muazzama, Medîne-i münevverede sevgili

Peygamberimizin sallallahü aleyhi ve sellem mübârek kabr-i şerîfi bulunduğu için her ikisine

saygı ve hürmet duyulması gereken yer mânâsına Haremeyn denilmiştir.

Osmanlı sultanlarının herbirinin Haremeyn'e pekçok hizmetleri olmuştur. Bu sebeple

onlar kendilerine Hâkim-ül-haremeyn (Haremeyn'in hâkimi) yerine Hâdim-ül-haremeyn

(Haremeyn'in hizmetçisi) denilmesini istemişlerdir. Yavuz Sultan Selîm Han, Mısır'ı feth

ettiği zaman hutbede kendi ismini Hâkim-ül-haremeyn olarak okuyan hatîbe îtirâz ederek;

"Biz Haremeyn'in (bu iki mübârek şehrin) hâkimi olamayız. Ancak Hâdim-ül-haremeyn yâni

Haremeyn'in hizmetçisi oluruz" dedi. Kâbe'nin içini süpürmeye mahsûs olan süpürgelerden

birisi kendisine getirilince, süpürgeyi bir tâc gibi kaldırarak başına koydu. Kendilerinden

sonra gelen sultanların taclarına koydukları süpürge şeklindeki sorguç buradan gelmektedir.

(İslâm Târihi Ansiklopedisi)

Ey bâd-ı sabâ uğrarsa yolun semt-i Haremeyn'e

Benden selâm söyle Resûlüs Sekaleyn'e

(Lâ Edrî)

HÂRİCÎLER:

Sıffîn muhârebesinde, taraflar hakem tâyinine râzı olup anlaşmayı kabûl ettiği için hazret-i

Ali'nin ordusundan ayrılarak "Hâkim ancak Allah'tır. Hazret-i Ali iki hakemin hükmüne

uyarak halîfeliği hazret-i Muâviye'ye bırakmakla büyük günah işledi" diyen ve kendileri gibi

düşünmeyen Eshâb-ı kirâm ile diğer müslümanlara kafir diyen sapık fırka.

Hâricîler, müteşâbihâtı (birkaç mânâ çıkarılabilen delilleri) te'vil ediyorlar. Yâni bâzı

âyet-i kerîmelere ve mütevâtir olan (yalan üzerinde birleşmesi mümkün olmayan topluluklar

tarafından bildirilen) hadîs-i şerîflere açık ve meşhûr olmayan mânâlar veriyorlar. Hâricîler

gibi şüpheli delilleri yanlış te'vil edenlere, müctehîd olan fıkıh âlimleri kâfir demediler. Fakat

âsî (günahkâr), bid'at ehli ve sapık olduklarını söylediler. (İbn-i Âbidîn)

Hâricîlerin temel görüş ve düşünceleri şöyle özetlenebilir: Hazret-i Osman, hazret-i Ali,

Amr bin Âs, Ebû Mûsâ el-Eş'arî, hazret-i Âişe, Talhâ, Zübeyr (r.anhüm) ile Sıffîn

muhârebesinde hakemlerin hükmüne râzı olanları kâfir bilirler. Büyük günâh işleyen kâfirdir

diyerek böylelerinin ebedî cehennemlik olduğunu söylerler. Zâlim imâma (devlet başkanına)

karşı çıkmayı vâcib sayarlar. (Abdülkâhir Bağdâdî)

HÂRİKULÂDE:

Olağanüstü. İnsan gücünün üzerinde, insanı hayrette bırakan âdet dışı şaşılacak iş.

İnsanların bütün hareketleri, işleri, Allahü teâlânın âdet-i ilâhiyyesi içinde (bir sebeple)

meydana gelmektedir. Allahü teâlâ sevdiği kullarına ikrâm ve en azılı düşmanlarını aldatmak

için, bunlara âdetini bozarak hârikulâde şeyleri yaratmıştır. Hârikulâde şeyler peygamberlerde

görülürse mûcize, evliyâ denilen diğer sevdiği kullarında görülürse kerâmet denir. Hârikulâde

şeylerin peygamberlerde görülmesi lâzımdır. Evliyâda ise, şart değildir. (Seyyid Abdülhakîm

Arvâsî)

Müslümanlar arasında evliyâ olmayanlardan meydana gelen hârikulâde hallere firâset;

fâsıklardan ve kâfirlerden meydana gelenlere de istidrâc ve sihr, yâni büyü denir. (Seyyid

Abdülhakîm Arvâsî)

HARÎS:

Hırslı, bir şeye çok düşen, istekli.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Andolsun ki size kendinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız

O'na çok ağır gelir. Çünkü O sizin hidâyetiniz için çok harîstir, mü'minlere karşı çok

şefkatli ve merhametlidir. (Tevbe sûresi: 128)

İki harîs doymaz. Biri ilmin harîsi, diğeri de malın harîsidir. (Hadîs-i şerîf-Taberânî)

Ey oğul! Gönlün ferah olup, duânın makbûl olmasını istersen; dünyâya harîs olmayan, her

işi Allah rızâsı için yapan âlimlerle berâber ol. (Süleymân bin Cezâ)

HÂRÛN ALEYHİSSELÂM:

Kur'ân-ı kerîm'de adı geçen peygamberlerden.

Allahü teâlâ kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Selâm, Mûsâ ve Hârûn üzerine olsun. (Saffât sûresi: 120)

(Mûsâ aleyhisselâma peygamberliği bildirilince) dedi ki: "Ve kardeşim Hârûn ise,

lisânen benden daha fasîhtir (Fasîh ve belîğ bir şekilde insanlara Hakk'ı, hakîkati anlatır).

Onu bana yardımcı olarak gönder ki, beni tasdîk etsin. Fir'avn ve kavminin beni

yalanlamalarından korkarım." (Allahü teâlâ buyurdu ki:) Senin bâzunu (bileğini)

kardeşinle kuvvetlendireceğiz ve size düşmanlarınızın üzerine bir galebe ve üstünlük

vereceğiz ki, onların zarârı size yetişmeyecek. Bu âyetlerimizle (mûcizelerimizle) onlara

gidiniz. Siz ve size tâbi olanlar, (Fir'avn ve kavmine) gâlib geleceksiniz. (Kasas sûresi: 34,

35)

Hârûn aleyhisselâm İsrâiloğullarına peygamber olarak gönderildi. Mûsâ aleyhisselâmın

ana-baba bir büyük kardeşidir. Mûsâ aleyhisselâmdan üç yaş büyüktür. Babasının ismi İmran

olup, Yâkup aleyhisselâmın oğullarından Lâvî'nin neslindendir. Hârûn aleyhisselâm, Mısır'da

doğdu. Mûsâ aleyhisselâmın en yakın yardımcısı ve vezîri idi. Çocukluğu ve gençliği Mısır'da

geçti. Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâma Tûr dağında peygamberlik emrini bildirince, Hârûn

aleyhisselâma da peygamberlik verdi. Mûsâ aleyhisselâmla birlikte Fir'avn ve kavmini îmâna

dâvet ettiler. Fir'avn îmâna gelmedi. Mûsâ ve Hârûn aleyhimesselâma inananlara zulüm ve

işkence yaptı. Mûsâ ve Hârûn aleyhimesselâm İsrâiloğullarını Fir'avn'ın zulmünden

kurtarmak için çırpındılar. Mûsâ aleyhisselâm, Hârûn aleyhisselâm ve İsrâiloğulları birlikte

Mısır'dan ayrıldı. Kızıldeniz'den yürüyerek Sinâ Yarımadasına geçtiler. Onları tâkib eden

Fir'avn ve askerleri denizde boğuldular. Mûsâ aleyhisselâm ve İsrâiloğulları Tîh çölüne

geldikleri sırada, Mûsâ aleyhisselâm Allahü teâlânın emriyle Tevrât-ı şerîfi almak üzere Tûr

dağına gitti. Kardeşi Hârûn aleyhisselâmı yerine vekîl bıraktı. Mûsâ aleyhisselâm, Tûr'da iken

Hârûn aleyhisselâmı dinlemeyen İsrâiloğulları, Sâmirî adında bir münâfığın (iki yüzlü kâfirin)

hîlelerine kapılarak, altın buzağı heykeli yaparak ona taptılar. Mûsâ aleyhisselâm Tûr

dağından dönüşte kavminin altın buzağı heykeline taptıklarını görünce, üzüldü. Bu hâlin

sebebini Hârûn aleyhisselâma sordu. Hârûn aleyhisselâm da İsrâiloğullarının kendisini

dinlemediklerini ve öldürmekle tehdît ettiklerini, Sâmirî adında birisine uyarak bu yola

saptıklarını bildirdi. Mûsâ aleyhisselâm, Sâmirî'ye bedduâ etti ve İsrâiloğullarına tövbe

etmelerini bildirdi. İsrâiloğulları tövbe edip Tevrât'ı kabûl ettiler. Bu mücâdeleler sırasında

Hârûn aleyhisselâm da Mûsâ aleyhisselâmla birlikte gayret etti. Allahü teâlâ İsrâiloğullarına

kırk sene Tîh sahrasından çıkmamak üzere cezâ verdi. Bu kırk senenin sonlarına doğru,

Hârûn aleyhisselâm Mûsâ aleyhisselâm'dan önce vefât etti. Kabrinin nerede olduğu

husûsunda çeşitli rivâyetler vardır. (Taberî, İbn-ül-Esîr, Nişâncızâde)

HASEB:

Şeref, asâlet, ahlâk ve soy temizliği.

Kişinin hasebi ahlâkıdır, keremi dînidir. (Hadîs-i şerîf-Nihâye)

Baktım ki, insanlardan her biri mal, haseb, şeref ve neseb aramaktadır. Anladım ki bunlar

bir şey değil. "Allah katında en üstününüz en çok korkanınızdır." (Hucurât sûresi: 13)

meâlindeki âyet-i kerîme'ye baktım Allah katında üstün olmak için malı, hasebi, makâmı

değil, takvâyı (Allahü teâlâdan korkarak harâmlardan sakınmayı) seçtim. (Hâtim-i Esam)

HASED:

Kıskanmak, çekememek. Allahü teâlânın bir kimseye ihsân ettiği nîmetin, onun elinden

çıkmasını istemek. Zararlı bir şeyin ondan ayrılmasını istemek, hased olmaz, gayret olur.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Hased ettiği zaman hasedcinin şerrinden karanlığı yırtan nûrun Rabbine sığınırım.

(Felâk sûresi: 5)

Hased etmekten sakınınız. Biliniz ki, ateşin odunu yok etmesi gibi hased de iyilikleri

yok eder. (Hadîs-i şerîf-Mişkat)

Geçmiş ümmetlerden iki kötülük sizlere bulaştı. Hased ve kazımak. Bu sözümle onların

başlarını kazıdıklarını anlatmak istemiyorum. Dinlerinin kökünü kazıyıp yok ettiklerini

söylüyorum. Yemîn ederim ki, îmânı olmayan, Cennet'e girmeyecektir. Birbiriniz ile

sevişmedikçe, îmâna kavuşamazsınız. Sevişmek için, çok selâmlaşın. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hasedden daha kötü bir şey yoktur. Çünkü hased eden kimse, şu beş kötülüğün içine

düşer: 1) Bitmeyen gam ve kedere tutulur. 2) Hased etmesi, onun için sevâbı olmayan bir

musîbet olur. Onun günâha girmesine yol açar, 3) Hasedinden dolayı kınanır, ayıplanır, 4)

Allahü teâlâ ona gazab eder. 5) Allahü teâlânın yardım ve ihsân kapıları kendisine kapanır.

(Ebü'l-Leys Semerkandî)

Hased eden insan, Allahü teâlânın kendisine verdiği şeylere râzı olmaz. Böyle kimseden

Allahü teâlâ râzı olmaz. Allahü teâlânın bir insandan râzı olmaması ise, felâketlerin en

büyüğüdür. Artık o insan, dünyâ ve âhirette de hüsran içindedir, yâni zarardadır. (Muhammed

Akkermânî)

Bütün kötülüklerin başı, kaynağı üçtür: Hased, riyâ (gösteriş) ve ucb (kendini ve yaptığı

işleri beğenme). Kalbini bunlardan temizlemeğe çalış. (İmâm-ı Gazâlî)

Hased edenin ömrü üzüntü ile geçer. Hased ettiği kimsede nîmetin azalmadığını, hattâ

arttığını görerek sinir buhranları geçirir. Hasedden kurtulmak için ona hediye göndermeli, onu

medhetmeli, ona karşı tevâzu göstermeli, onun nîmetinin artmasına duâ etmelidir. (M.

Hâdimî)

Bütün sebeblerden doğan düşmanlığın giderilmesi mümkünse de hased sebebiyle olan

düşmanlığın yok olması mümkün değildir. O; dehşetli, korkunç, müzmin bir hastalıktır.

Hasedin ilâcı, hased edilen kimsenin gıyâbında (arkasından) nîmetinin artmasına duâ etmek,

yüzüne karşı sevgi ve dostluk göstermektir. (Abdülhakîm Arvâsî)

HASEN HADÎS:

Bildirenler sâdık (doğru) ve emîn (güvenilir) olup, fakat hâfızası (anlayışı) sahîh hadîsleri

bildirenler kadar kuvvetli olmayan râvîlerin, kimselerin bildirdiği hadîs-i şerîf. (Bkz. Hadîs)

HASENÂT:

Allahü teâlânın beğendiği işler, iyilikler. Hasenenin çokluk şekli.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Hasenât, günahları yok eder. (Hûd sûresi: 115)

Sıcak su, buzu erittiği gibi, iyi huy da hatâları eritir. Sirke balı bozduğu gibi, kötü huy,

hayrâtı hasenâtı yok eder. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hased etmekten sakınınız. Biliniz ki, ateşin odunu yok ettiği gibi, hased de hasenâtı yok

eder. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Allah için yapılmayan hayrât ve hasenât ve ibâdetler kabûl edilmez. (Muhammed Hâdimî)

Harâm para ile hayrât, hasenât yapmak, pisliği idrar ile yıkayıp temizlemek gibidir.

(Süfyân-ı Sevrî)

HASENE:

1. İyilik, sevâb.

Allahü teâlânın korkusundan kötülüğü terkeden kimseye bir hasene yazılır. Fakat başka

bir sebeple terkederse hasene yazılmaz. (İmâm-ı Gazâlî)

2. İlim, ibâdet, Cennet.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Ey Rabbimiz bize dünyâda hasene ver. Âhirette de hasene ver. (Bekara sûresi: 201)

HASENEYN:

Peygamber efendimizin mübârek iki torunu hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn.

Allah'ım ben bu ikisini (Haseneyni) seviyorum, sen de sev. Onları sevmeyeni sen de

sevme. (Hadîs-i şerîf-Müsned-i Ahmed ibni Hanbel)

Bir gün Resûlullah'ın yanına gitmiştim. Haseneyn önünde oynuyorlardı. Yâ

Resûlallah!Bunları çok mu seviyorsun?" dedim. "Nasıl sevmem? Bunlar benim dünyâda

öpüp kokladığım iki Reyhânımdır" buyurdu. (Ebû Eyyûb-i Ensârî)

HASÎB (El-Hasîb):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Her mahlûkun (yaratılmışın)

varlığına, varlığının devâmına, âhirette hesâbını görmeğe kâfi olan.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

O peygamberler ki, Allah'ın emir ve yasaklarını insanlara tebliğ ederler ve O'ndan

korkarlar. Hasîb olarak Allahü teâlâ kâfidir. (Ahzâb sûresi: 39)

Şânı yüce olan Allahü teâlâ, her şeyi hasîbdir. Bu öyle bir vasıftır ki, O'nun hakîkati

Allahü teâlâdan başkası için düşünülemez. Allahü teâlâdan başka hiçbir varlık tam ve hakîkî

mânâsıyla hasîb olamaz. Allahü teâlâ sâdece eşyânın bir kısmını değil, tek başına her şeyi

hasîbdir. (Seyyid Abdülhakîm Arvâsî)

HASÎS:

Parasını ve malını harcamamak için her türlü sıkıntıya, eziyete katlanan, paraya, mala aşırı

düşkün olan; dînen verilmesi îcâb edeni, zekâtı ve sadakayı vermeyen, pinti, eli sıkı olan,

bahîl, malda ve ilimde cimrilik eden. (Bkz. Cimri)

Hasîs olanlar, her ne kadar zâhid (dünyâyı istemiyor) olsalar da Cennet'e giremezler.

(Hadîs-i şerîf-Zevâcir)

Ahlâk-ı zemîme (kötü ahlâk) olan dört şeyden vazgeç, onlardan çok sakın. Bunlar: Çok

mal toplayıp yememek, hiç ölmeyecekmiş gibi dünyâya sarılmak, hasîs olmak, harîs

(dünyâya düşkün) olmak. (Hadîs-i şerîf-Ey Oğul İlmihâli)

Hasîslerin en fenâsı, müslümanlara emr-i ma'rûf ve nehy-i münker yapmayanlar, Allahü

teâlânın emir ve yasaklarını bildirmeyenler, onlara dinlerini öğretmeyenler veya yanlış

öğretenlerdir. (Ahmed Rıfat)

Günahların büyüğü üçtür: Hasîslik, hased (çekememezlik) ve riyâ (gösteriş). (İmâm-ı

Gazâlî)

HASLET:

İnsanın yaratılışındaki huy, mîzâc, tabîat, karakter.

Şu dört haslet kimde varsa o hâlis münâfıktır. Bunlardan bir tânesi kendisinde

bulunan kimse, onu terk etmedikçe, kendisinde münâfıklıktan bir haslet bulunur. Birincisi

emânete hıyânet etmek, ikincisi konuşunca yalan söylemek, üçüncüsü sözünde durmamak,

dördüncüsü başkalarına devâmlı kötülük yapmak. (Hadîs-i şerîf-Tebyîn)

Kimde şu dört haslet bulunursa, bu hasletler o kimseyi yüksek derecelere kavuşturur. Hem

Allah katında, hem de insanlar yanında kıymeti çok olur. Birincisi hilm (yumuşaklık), ikincisi

ilim, üçüncüsü cömertlik, dördüncüsü güzel ahlâk sâhibi olmak. (Cüneyd-i Bağdâdî)

Türkleri maddeten yıkmak ve ezmek mümkün değildir. Çünkü Türkler, müslüman

oldukları için çok sabırlı ve mukâvemetli (dayanıklı) insanlardır. Kuvvetli îmân sâhibidirler.

Çok çalışkan ve zekîdirler. Bu hasletleri; dinlerine bağlılıklarından, kadere rızâ

göstermelerinden, devlet adamlarına itâat duygularından gelmektedir. Türkleri parçalamanın

ve yenmenin tek yolu; evvelâ itâat duygusunu kırmak ve mânevî bağlarını parçalamak, dînî

metânetlerini (sağlamlığını) zaafa uğratmak (zayıflatmak)tır. Bunun da en kısa yolu, millî

geleneklerine ve mânevî duygularına uymayan hâricî (yabancı) fikirler ve hareketlere

alıştırmaktır... (Patrik Gregoryus-Rus sefîri İgnatiyef'in hâtıralarından)

HÂSS:

1. Tek başına bir mânâ karşılığında konmuş lafız (söz).

Hâss, kat'î (kesin) mânâ ifâde eder. Sözden maksat, tek şeydir. Ahmed, Yûsuf gibi özel

isimler; insan, ağaç, meyve gibi cins isimler; bir, iki, üç gibi sayı isimleri hep hâss lafızlardır.

"Her kırk koyunda bir koyun zekât olarak verilir" hadîs-i şerîfinde; kırk, hâss lafızdır. Bu

sebeple koyunun zekât nisâbı (ölçüsü) kırktır. Ondan az veya çok olması ihtimâli yoktur.

(Serahsî)

2. Geliri yüz bin akçeden fazla olan dirlikler. General toprağı.

HAŞEVİYYE:

Allahü teâlâyı mahlûklara,yaratıklarına benzeten, madde, cism diyen bozuk fırka,

topluluk.

Haşeviyye, "Rabbinin vechi bâkî kalır" meâlindeki Rahmân sûresi yirmi yedinci âyetinin

ve "Allah'ın yedi onların ellerinin üstündedir" meâlindeki Tâhâ sûresi onuncu âyetinin

zâhir (görünen) mânâsını kabûl ederek, Allahü teâlâya cism demişlerdir. (İmâm-ı Gazâlî)

Allahü teâlâyı mahlûklara, cisimlere benzetme fikri ilk olarak Haşeviyye tarafından ortaya

atılmış, sonra bu bozuk inanış şîa ve diğer bozuk fırkalara geçmiştir. (Şehristânî)

Ehl-i sünnet âlimlerine göre; peygamberler günâh işlemekten mâsumdurlar

(korunmuşlardır). Fakat bu konuda Haşeviyye aksi kanâattedir. Onlara göre peygamberler

günâh işlerler. (Teftâzânî)

HÂŞİMÎ:

Peygamber efendimizin dedesi Hâşim bin Abdi Menâf'ın soyundan gelen. (Bkz. Benî

Hâşim)

HAŞR:

Toplanma, bir araya gelme. Allahü teâlânın bütün insanları, melekleri, cinleri, şeytanları

ve diğer hayvan ve kuşları, gökte, yerde, denizde ne kadar büyük ve küçük canlı var ise,

hepsini kıyâmet kopmasından (dünyânın son bulmasından) sonra diriltip, dünyâda

yaptıklarının hesâbını vermek üzere Arasât denilen meydanda toplaması.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Allah'tan korkun ve bilin ki muhakkak hepiniz haşr olunacaksınız. (Bekara sûresi:

203)

Doğru tüccâr, kıyâmette sıddîklar ve şehîdler ile haşr olur. (Hadîs-i şerîf-Zevâcir)

Ey ümmetim ve Eshâbım! Siz ölülerinizin kefenini bol tutunuz. Zîrâ benim ümmetim

kefenleriyle haşr olunurlar. Hâlbuki başka ümmetler çıplaktırlar. (Hadîs-i şerîf-Tezkire-i

Kurtubî)

Allah yolunda öldürülüp, şehîd olanlar, kıyâmet gününde, yaralarının kanı akarak

gelirler. Rengi kana ve kokusu miske benzer. Allahü teâlânın huzûrunda haşr oluncaya

kadar, bu hâl üzere bulunurlar. (Hadîs-i şerîf-Dürret-ül-Fâhire)

Haşr Günü:

Mahlukların kabirlerinden kalkıp Arasat meydanında toplandıkları kıyâmet günü.

Haşr Sûresi:

Kur'ân-ı kerîmin elli dokuzuncu sûresi.

Yirmi dört âyet-i kerîme olan Haşr sûresi, Medîne-i münevverede nâzil oldu (indi). Bu

sûrede yahûdîlerin ihânetleri ve münâfıkların (inanmadıkları hâlde müslüman görünenlerin)

hâlleri, sonunda da Allahü teâlânın büyüklüğü ve Esmâ-i hüsnâsı(güzel isimleri)

bildirilmektedir. (Beydâvî)

Kim haşr sûresini okursa, Allahü teâlâ onun, geçmiş ve gelecek günâhlarını affeder.

(Hadîs-i şerîf-Beydâvî)

Kim sabahleyin (sabah namazından sonra) üç defâ "E'ûzübillâhissemî'il alîmi

mineşşeytânirracîm" der sonra Haşr sûresinin sonundaki üç âyeti okursa, Allahü teâlâ

kendisine yetmiş bin melek gönderir. Bunlar akşama kadar o kişiye duâ ve istiğfâr ederler.

Eğer o gün vefât ederse, şehîd olarak ölür. Akşamleyin (akşam namazından sonra) okuyan

kimse de aynı şekildedir. (Hadîs-i şerîf-Tirmizî)

HAŞŞÂŞİYYE:

Otçular. İnsanın ot gibi olduğunu ve öldükten sonra yok olacağını iddiâ edenler.

İnsan ölünce, cesed çürüyünce rûh yok olmaz. Ölmek, rûhun bedenden ayrılması

demektir. Rûh bedenden ayrılınca, maddî olmayan âleme karışır. Kıyâmete kadar yok olmaz.

Din âlimleri ve fen adamları böyle söylemiştir. Tabiatçılardan az bir kısmı bu sözbirliğinden

ayrılmış, doğru yoldan kaymıştır. Bunlar insanı çöldeki otlara benzetirler. İnsan ot gibi biter,

büyür, yok olur, rûhu kalmaz derler. Böyle söyledikleri için Haşşâşîler adı ile anıldılar. İslâm

âlimleri, Haşşâşîlerin düşüncelerini çeşitli delîllerle çürüttüler. (Ali bin Emrullah)

HAŞYET:

Hürmetle karışık korku.

Âyet-i kerîmede meâlen buyruldu ki:

Allahü teâlâdan (en çok) haşyet edenler âlimlerdir. (Fâtır sûresi: 28)

İlim olarak Allahü teâlâdan haşyet, cehâlet olarak gurur yeter. (Mesrûk bin Ecda')

HÂTEM-ÜL-ENBİYÂ:

Peygamberlerin sonuncusu Muhammed aleyhisselâm.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Muhammed (aleyhisselâm) sizin yetişkin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir.

Fakat O, Allah'ın Resûlü(peygamberi) ve Hâtem-ül-enbiyâdır (son Peygamberdir). Allah

her şeyi hakkıyla bilendir. (Ahzâb sûresi: 40)

Ben, Hâtem-ül-enbiyâyım (peygamberlerin sonuncusuyum). Benden sonra peygamber

gelmeyecektir. Eğer benden sonra peygamber gelseydi, Ömer peygamber olurdu. (Hadîs-i

şerîf-Savâık-ul-Muhrika)

Peygamber efendimizin nûru, Âdem aleyhisselâmdan beri temiz ana ve babalardan

(evlâddan evlâda) geçerek asıl sâhibi olan Hâtem-ül-enbiyâya gelmiştir. (Kastalânî,

Senâullah Dehlevî)

Peygamberlik makâmı da dört derecedir. Birincisi Nebîler, ikincisi Resûller, üçüncüsü

Ülü'l-azm peygamberler (Âdem, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed aleyhimüsselâm).

Dördüncü derece Hâtem-ül-enbiyâlık derecesi olup, Muhammed aleyhisselâma mahsustur.

(M. Hâdimî)

HATENEYN:

İki dâmât; Resûlullah efendimizin iki mübârek dâmâdı olan hazret-i Osman ile hazret-i

Ali.

Ehl-i sünnet ve cemâat (doğru yolun) âlimleri, Hateneyn'i sevmek lâzım geldiğini

bildirmişlerdir. Böylece, bir câhilin çıkıp da Resûlullah'ın Eshâb-ı kirâmına (arkadaşlarına)

dil uzatmasını önlemişlerdir. Resûlullah'ın halîfelerinden, vekîllerinden birine düşmanlık

edilmesine fırsat bırakmamışlardır. (İmâm-ı Rabbânî)

Ben Şeyhayn'i (hazret-i Ebû Bekr ve hazret-i Ömer'i) üstün tutarım. Hateneyn'i severim.

(İmâm-ı a'zam Ebû Hanîfe)

Şeyhayn ve Hateneyn'i sevmek, Ehl-i sünnet'in şiârı, alâmetidir. (Ömer Nesefî)

HÂTIR:

Kalbe gelip bir müddet kalan düşünce. (Bkz. Havâtır)

Kalbe gelen düşüncelerden; birincisi kalpte durmaz giderilir. Buna hâcis denir. İkincisi,

hâtırlardır. Üçüncüsü, yapmak ile yapmamak arasında tereddüt olunur. Buna hadîs-ün-nefs

denir. Bunları melekler yazmaz. (Abdülganî Nablüsî)

İslâmiyet'e uymayan hâtırlar bâtıldır, bozuktur. Şeytan tarafından gelen hâtırların hepsi

günâha dâvettir. (S. Abdülhakîm)

Hâtırların zararlısı Allahü teâlâyı unutturanlardır. (İmâm-ı Rabbânî)

Hâtır-ı Melekânî:

İbâdete, tâate rağbet etmeye dâir insanın kalbine melek tarafından getirilen düşünce. Buna

ilhâm da denir. (Bkz. İlham)

Hâtır-ı Nefsânî:

Kötülükleri istiyen nefs tarafından kalbe getirilen düşünce. Buna hâcis denir. (Bkz. Hâcis)

Hâtır-ı Rahmânî:

Gafletten uyanmak, kötü yoldan doğru yola kavuşmaya dâir Allahü teâlâ tarafından kalbe

gelen düşünce. Buna hak hâtır (doğru düşünce) denir.

Hâtır-ı Şeytânî:

Günâhı beğenmeye, süslemeye, güzel göstermeye dâir kalbe şeytan tarafından getirilen

düşünce. Buna vesvese denir. (Bkz. Vesvese)

HATÎB:

Câmide müslümanlara dînî nasîhat eden ve hutbe okuyan.

Bir kimse gusl abdesti alır, sonra Cumâ'ya gelir, kendisine mukadder (farz) olan

namazı kılar, sonra hatîb hutbesini bitirinceye kadar susar, sonra imâmla berâber namaz

kılarsa, onunla diğer Cumâ arasındaki günahları ile berâber, üç günlük fazlasının

günâhları da afv ve mağfiret olunur. (Hadîs-i şerîf-Meşârık)

Hutbe ile namaz arasında hatîb efendinin, dünyâ işlerinden söylemesi tahrîmen mekrûhtur

(harâma yakın günahtır). (İbn-i Âbidîn)

HATÎM:

Kâbe'nin şimâl (kuzey) duvarı hizâsında yarım dâire şeklindeki duvarcık ile Kâbe-i

muazzama arasında kalan yer.

İsmâil aleyhisselâmın ve annesi hazret-i Hacer'in kabri, Hatîm'dedir. (Alâüddîn-i Haskefî)

Tavâf ederken (Kâbe'nin etrâfında dolaşırken) Hatîm duvarının dışından dolaşılır.

Mescid-i Harâm'da (Kâbe avlusunda) kılınan namazların en kıymetlisi (sevâbı en çok olanı),

Hatîm'de kılınan namazdır. (İbn-i Âbidîn)

HÂTİME:

Bir şeyin son durumu. (Bkz. Hüsnü Hâtime ve Sû'i Hâtime)

HATM:

Kur'ân-ı kerîmi başından (Fâtiha sûresinden başlıyarak) sonuna (Nâs sûresine) kadar

okumak.

İnsanların en iyisi hatmi bitirince, yeniden başlayandır. (Hadîs-i şerîf-Şir'at-ül-İslâm)

Kur'ân-ı kerîmi hatm edenin duâsı kabûl olunur. (Hadîs-i şerîf-İbn-i Hibbân)

Kur'ân-ı kerîmi hatmeden kimseye altmış bin melek hayr duâ eder. (Hadîs-i

şerîf-Hazînet-ül-Esrâr)

Hatm duâsı yapılan yerde bulunan, ganîmet dağıtılırken bulunan kimse gibidir. Hatme

başlanan yerde bulunan, cihâd eden (Allah yolunda harbeden) kimse gibidir. İkisinde de

bulunan her iki sevâba da kavuşur ve şeytanı rezîl eder. (Hadîs-i şerîf-Hazînet-ül-Esrâr)

Ramazân ayında hatm okumak mühim sünnettir. (Ahmed Fârûkî)

Hatm sonunda yapılan duâ kabûl olunur. (Seyyid Alizâde)

Resûlullah efendimiz Mekke'de bulunduğu sırada rivâyete göre bir müddet vahy

gelmemişti. Bu sebeple müşrikler; "Rabbi, Muhammed'i terk etti, O'na darıldı" diyerek,

Peygamber efendimizi üzmeye, müslümanlar arasında fitne çıkarmaya çalışıyorlardı. O

zaman Duhâ sûresi nâzil oldu. Bu sûre nâzil olunca, Resûlullah efendimiz sevincinden;

"Allahü ekber" buyurdu. Bu sebeple Mekke halkı, Kur'ân-ı kerîmi hatmederken, Duhâ

sûresinden îtibâren Nâs sûresine kadar her sûrenin sonunda "Allahü ekber" demeyi âdet

edinmişlerdir. (İbn-i Abbâs, Kurtubî, Süyûtî, Hâzin, Celâleyn).

Hatm-ı Hâcegân:

Nakşibendiyye yolunda fâidesi, feyz ve bereketi çok olan bir vazîfe. Bu yolun veya ona

bağlı kolun büyüğünün koyduğu evrâdın (Belli zikr ve duâların okunmasının) toplu veya

yalnız olarak yerine getirilmesi.

Hatm-i Tehlîl:

Yetmiş bin adet kelime-i tevhîd yâni "Lâ ilâhe illallah" okumak. Kelime-i tevhîde,

kelime-i tayyibe de denir.

Bir kimse, kendisi veya başkası için yetmiş bin adet kelime-i tevhîd (kelime-i tayyibe)

okursa, günâhları affolur. (Hadîs-i şerîf-Makâmât-ı Mazhariyye)

Hatm-i tehlîl yapıp, sevâbını ölülerin rûhlarına hediye etmek çok faydalıdır. (Ahmed

Fârûkî)

Mazhâr-ı Cân-ı Cânân hazretleri, bir kadının kabri yanına oturmuştu. Kabre yüzünü

dönüp, hâtırına başka bir şey getirmeyip; yalnız onu düşündü. "Bu mezârda Cehennem ateşi

var. Kadının îmânlı olmasında şüphe ediyorum. Rûhuna, hatm-i tehlîl sevâbı bağışlayacağım.

Îmânı varsa, affolur" buyurdu. Hatm-i tehlîlin sevâbını bağışladıktan sonra; "Elhamdülillah

îmânı varmış, kelime-i tayyibe te'sirini gösterip azâbdan kurtuldu" buyurdu. (Abdullah-ı

Dehlevî)

HAVÂLE:

Borçlunun, alacaklıya, borcumu falan kimseden al deyip, alacaklının, bu teklife, sözleşme

yerinde râzı olması. Ciro etme.

Havâle, havâleyi yapan ile kabûl eden arasında yapılabilir. Bir kimse birine benim falanda

olan şu kadar kuruş alacağımı havâle yoluyla sen üzerine al dese, o kimse de bu havâleyi

kabûl etse, bu havâle sahîh (doğru) olur. Veyâ filândan şu kadar alacağı benim üzerime

havâle et dese, o kimse de kabûl etse, havâle sahîh olur; kendisine havâle olunan kimse

pişman dahî olsa fayda vermez. (Ali Haydar Efendi)

HAVÂRÎ:

Yardımcı. Îsâ aleyhisselâma îmân eden on iki kişiden her biri.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Hani havârîlere; "Bana ve Resûlüme îmân edin" diye ilhâm etmiştim. "Îmân ettik,

hakîki müslümanlar olduğumuza sen de şâhid ol" demişlerdi. O vakit havârîler; "Ey

Meryem oğlu Îsâ! Rabbin bizim üstümüze gökten bir sofra indirebilir mi?" demişlerdi. O

(da) Eğer inanmış (adam)larsanız Allah(ın kudretinden ve peygamberliğimden şüpheye

sapmak)tan korkun" demişti. (Mâide sûresi: 111-112)

Ey îmân edenler! Allah'ın yardımcıları olun. Nitekim Meryem oğlu Îsâ (da)

havârîlerine; "Allah'a (yönelmiş olarak) benim yardımcılarım kim (olacak) demiş,

havârîler de; "Allah'ın yardımcı (kul)ları biziz (diye) söylemişlerdi. İşte İsrâiloğullarından

bir zümre (ona) îmân etmiş, bir zümre de küfürde kalmıştı. Nihâyet biz îmân edenleri

düşmanlarına karşı destekledik de bu sûretle gâlib (olarak) çıktılar. (Sâf sûresi: 14)

Îsâ aleyhisselâm otuz yaşında peygamber oldu. Otuz üç yaşında diri olarak göğe

kaldırılınca, havârîler dağılıp bu yeni dîni yaymaya çalıştılar. Sonra İncîl diye çeşitli kitaplar

yazıldı. Bunlar Îsâ aleyhisselâmı anlatan târih kitaplarına benzer idi. Asıl İncîl, ele

geçmemiştir. Îsâ aleyhisselâmdan sonra dînini yayan ve Havârî adı verilen bu kimseler;

Şem'un (Petrus), Yuhanna(Jahannes), Büyük Yâkûb, Petrus'un kardeşi olan Andreas, Filip

(Philippus), Toma(Thomas), Bartalomi (Bartalomaus), Metiyya (Matthaus), Küçük Yâkûb,

Barnabas, Yehûda (Judas) idi. (Yehûda mürted oldu (dinden çıktı). Yerine Matyes seçildi).

Havârîlerin reisleri Petrus idi. (Nişâncızâde, Harputlu İshâk Efendi, Abdullah Dağıstânî)

Bolüs adında bir yahûdî, hazret-i Îsâ'ya inandığını söyleyerek ve Îsevîliği yaymaya

çalışıyor görünerek gökten inen İncîl'i yok etti. Dört kişi ortaya çıkıp, on iki havârîden

işittiklerini yazarak İncîl adında dört kitab meydana geldi ise de Bolüs'ün yalanları bunlara da

karıştı. Barnabas adındaki havârî, Îsâ aleyhisselâmdan görüp işittiklerini en doğru şekilde

yazdı ise de, Barnabas İncîli de yok edildi. (Harputlu İshak Efendi, Nişâncızâde)

HAVÂSS:

Seçilmişler. İlimde ve tasavvuf yolunda yüksek dereceye ulaşmış olan zâtlar.

Sultanlar, milletin malını zâlimler ve haydutlardan korudukları gibi; havâss da, avâmın

(dînî ilimlerden haberi olmayan câhillerin) îtikâdını (inancını) bid'atçilerin (sapıkların)

şerrinden korurlar. (İmâm-ı Gazâlî)

Üç çeşit oruç vardır: Birincisi avâmın yâni câhillerin orucudur. Bunların orucu; yimek,

içmek gibi şeylerle bozulur. İkinci derece, havâssın orucudur. Bunların orucu, fıkh

kitaplarında bildirilen şeylerle bozulduğu gibi gıybet (başkasının dedi-kodusunu yapmak),

yalan söylemek, söz taşımak ve harâma bakmakla bozulur. Üçüncü derecede de

Ehass-ül-havâssın (cenâb-ı Hakk'a yakınlık kazananların en hâlisi olanların) orucudur ki,

bunların orucu, Allahü teâlâdan başka bir şeyin kalbe girmesi ile bozulur. (İmâm-ı Gazâlî)

Avâmın tövbesi günâhtan; havâssın tövbesi gafletten Allahü teâlâyı unutmaktandır.

(Zünnûn-i Mısrî)

Havâss, iyi amelleri (güzel işleri) kendilerinden değil, Allahü teâlâdan bilir. (Ebû Osman

Mağribî)

HAVÂTIR:

İnsanın kalbine gelen düşünceler. (Bkz. Hâtır)

Havâtır, bâzan Allahü teâlânın insanın kalbinde meydana getirdiği şeyler olur. Bunlara

hak, doğru havâtır denir. Bâzan melekler vâsıtasıyla gelir. Buna ilhâm denir. Bâzan, şeytan

onları insanın kalbine atar, buna vesvese denir. Bâzan da nefsin kendi kendine çıkardığı

şeyler olur ki, buna hevâcis denir. (Hâdimî)

Melek tarafından olan havâtırın doğruluğuna alâmet, dîne uygun olmasıdır. Dîne uygun

olmayan havâtır bâtıldır, bozuktur, denilmiştir. Şeytan tarafından gelen havâtırın çoğu

günahlara dâvet eder. Bâzan şeytandan gelen havâtır, tâat ve ibâdet gibi görünürse de yine o

gizli bir günâha, isyâna dâvettir. Bunlar şeytanın gizli tuzaklarındandır. (Seyyid Abdülhakîm

Arvâsî)

Havâtır ve niyetlerimi önce kitap ve sünnet ile karşılaştırıyorum. Bu iki âdil şâhide uygun

olanları söylüyor ve yapıyorum. (Ebû Süleymân Dârânî)

Havâtır nefse acı gelirse, hayr olduğu; tatlı gelir hemen yapmak isterse şer (kötü) olduğu

anlaşılır. Bunu anlamak için İslâmiyet'e uygun olup olmadığına bakılır. Anlaşılmazsa, sâlih

(günâh işlemeyen) bir âlime sorulur. (M. Hâdimî)

HAVÂYİC-İ ASLİYYE:

İhtiyaç eşyâları. Temel ihtiyâçlar. Bir kimsenin yiyecek giyecek ve ev gibi ihtiyaç

duyduğu lüzumlu maddeler ve evde kullanılan eşyâ ve âletler, hizmetçiler, binecek vâsıtası,

meslek kitapları (din kitapları) ve ödeyeceği borçları.

Zekât için bir senelik, kurban ve fıtra için bir aylık yiyecek veya parası havâyic-i

asliyyeden sayılır. Daha fazla olanı ve din ve meslek kitaplarından başka kitapların hepsi, hac

parası ve kurban ve fıtra nisâbına katılır. Eğer ticâret niyeti olursa, zekât nisâbına da katılır.

(Hâdimî, İbn-i Âbidîn)

Havâyic-i asliyye, zekât ve fıtra vermek ve kurban kesebilmek için lüzûmlu olan nisâba

(dînen zengin sayılma miktârına) katılmazlar. (İbn-i Âbidîn)

HAVELÂN-I HAVL:

Zekâtı verilecek bir malın üzerinden bir kamerî yılın geçmesi.

Zekât verilecek mallarda aranan şartlardan birisi havelân-ı havldır. (Molla Hüsrev)

Toprak mahsûllerinin zekâtı (öşr), hasad mevsimi (mahsûl topraktan alındığında)

verildiğinden, havelân-ı havl şartı aranmaz. (İbn-i Âbidîn)

HAVF VERECÂ:

Allahü teâlâdan korkmak (havf) ve rahmetini ümid etmek (recâ).

Havf gençlikte, recâ yaşlılıkta çok olmalıdır. (Muhammed bin Hasen Can)

Havf ve recâ, kul itâat hâlini bırakıp benlik sevdâsına düşmesin diye nefsi bağlayan iki

yulardır. (Ebû Bekr Vâsitî)

Kalb de dâimâ havf bulunmalıdır. Havf azalır da recâ çoğalırsa, kalb bozulur. Çünkü havf,

kalbdeki arzûları yakar, dünyâ sevgisini çıkarır. (Ebû Süleymân Dârânî)

Hazret-i Ömer buyurdu ki: Bütün insanların Cehennem'e, bir kişinin Cennet'e gireceğini

söyleseler, umarım ki o bir kişi ben olurum; aksine bütün insanların Cennet'e, bir tek kişinin

Cehennem'e gideceğini söyleseler, korkarım ki o kişi ben olurum. İşte havf ve recâ böyle

olmalıdır. (İmâm-ı Gazâlî)

HÂVİYE:

Cehennem'in yedinci tabakası. Burada inanmadıkları hâlde inanmış görünen münâfıklar

ile müslüman iken İslâm dînini terk eden mürtedler azâb görecektir.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyuruyor ki:

Ameli hafîf olana (yâni iyilikleri hafif, günâhları ağır gelene) gelince; artık onun yeri

hâviyedir. Bildin mi hâviye nedir? O, yakıcı bir ateştir. (Kâria sûresi: 8-11)

HAVL:

Hareket, kuvvet.

Bir insan, havlin kendinden olmayıp, Allahü teâlânın yaratmasiyle olduğunu bilirse, her

şeyi O'ndan bekler. İşlerin meydana gelmesinde sebepleri arada görmeyen kimse, Allahü

teâlâdan başka kimseden bir şey beklemez. (İmâm-ı Gazâlî)

HAVRA:

Yahûdî mâbedi, sinagog.

Havra ve kilisedeki küfür alâmetleri kaldırılırsa, namaz kılmak mekruh olmaz. (İbn-i

Âbidîn)

HAVZ:

Sıvı maddelerin toplandığı yer, büyük su birikintisi, göl.

Bir gün Mevlânâ Celâleddîn Rûmî havz kenarındaydı. Yanında kitaplar vardı. Şems-i

Tebrîzî gelip kitapları sordu. "Sen bunları anlamazsın." dedi. Şems-i Tebrîzî kitapları suya

attı. Mevlânâ, âh babamın bulunmaz yazıları gitti, diyerek çok üzüldü.Şems-i Tebrîzî elini

uzatıp herbirini aldı. Hiçbiri ıslanmamış görüldü.Mevlânâ; "Bu nasıl iştir?" dedi.Şems-i

Tebrîzî; "Bu zevk ve hâldir. Sen anlamazsın." buyurdu. (Molla Câmî, Ahmed Eflâkî)

Havz-ı Kebîr:

Eni ve boyu yaklaşık beşer metre (onar zrâ') olup, alanı yirmi beş metrekare olan havuz.

Derinliğin az veya çok olmasının bir te'siri yoktur.

Havz-ı Kevser:

Kıyâmet günü mahşerde veyâ Cennet'te Peygamber efendimize tahsîs edilmiş olan ve bir

kere içenin bir daha susamayacağı havuz. (Bkz. Kevser Havuzu)

Havz-ı Sagîr:

Alanı yirmi beş metrekareden küçük havuz.

Havz-ı Sagîre, necâset (pislik) düşse ve suyun, üç sıfatı değişmese de, necs (pis) olur.

İnsan içemez ve temizlikte kullanılmaz. Üç sıfatı değişirse, idrâr gibi olup, hiçbir şeyde

kullanılamaz. Suyun üç sıfatı: Rengi, kokusu ve tadıdır. (İbn-i Âbidîn)

İçine devamlı su akan ve devamlı taşan veya içinden devâmlı su alıp, iki alış arası su

hareketsiz kalacak kadar uzamayan havz-ı sagîr ve hamam kurnası, akar su demektir. (İbn-i

Âbidîn)

HAYÂ:

Utanma, âr, nâmus. Çirkin şeylerden sıkılma veya edebe uymayan bir şeyin meydana

gelmesinden dolayı kalbde meydana gelen rahatsızlık.

Hayâ îmândandır. Îmânı olan Cennet'tedir. Fuhuş kötülüktür. Kötüler

Cehennem'dedir. (Hadîs-i şerîf-Et-Tergîb vet-Terhîb, Buhârî)

Hayâ ile îmân, berâberdirler. Biri gidince, diğeri onu tâkib eder. (Hadîs-i

şerîf-Nisâb-ül-Ahbâr)

Allahü teâlâdan hayâ ediniz! Hakîkî mânâda Allahü teâlâdan hayâ etmek, kötü

düşüncelerden uzak durmak, helâl lokma yemek ve ölümü hatırlamaktır. Âhireti isteyenler

dünyânın zînetinden süsünden uzaklaşır. İşte bunları yapmak, Allahü teâlâdan hakkıyla

korkmak demektir. (Hadîs-i şerîf-Tirmizî, Taberânî)

Cennet'e gitmek isteyen uzun emel sâhibi olmasın. Dünyâ işleri ile uğraşması ölümü

unutturmasın. Harâm işlemekte Allah'tan hayâ etsin. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hayâsız insan, halk içinde çıplak oturan kimse gibidir. (Hazret-i Ebû Bekr)

Cebrâil aleyhisselâm, aklı, hayâyı ve îmânı Âdem aleyhisselâma getirdi ve dedi ki: "Yâ

Âdem! Allahü teâlâ hazretleri selâm eder, sana getirdiğim şu üç hediyenin birini kabûl etsin"

dedi. "Âdem aleyhisselâm aklı kabûl eyledi. Cebrâil aleyhisselâm, îmân ile hayâya; "Siz

gidin" deyince, îmân dedi ki: "Allahü teâlâ bana emreyledi ki, akıl nerede ise, sen de orada

ol!" Ondan sonra hayâ da aynı şekilde, Allahü teâlâ tarafından emrolunduğunu beyân ederek,

her ikisi de akıl ile berâber Âdem aleyhisselâmda kaldı. Allahü teâlâ kime akıl verirse, hayâ

ile îmân da onunla berâberdir. Aklı olmayanın ne hayâsı, ne de îmânı vardır. (Süleymân bin

Cezâ)

Kul hayâ sâhibi olduğu zaman, hayır ve iyi işlere yapışır. Hayâ kalbe yerleştiğinde, nefsin

arzû ve istekleri ondan uzaklaşır. (Ebû Süleymân-ı Dârânî)

Allahü teâlâdan hayâ etmeyen kimse, insanlardan da hayâ etmez. (Zeyd bin Sâbit)

Âfetlerin evveli, cehâlet, bilgisizlik, sonra nefsin arzû ve isteklerine meyletmek, sonra

hayâyı terk etmektir. (Sehl-i Tüsterî)

Hayânın en kıymetlisi, Allahü teâlâdan utanmaktır. Ondan sonra Resûlullah'tan (sallallahü

aleyhi ve sellem) hayâdır. Daha sonra insanlardan hayâ etmek gelir. (Muhammed Hâdimî)

HAYÂL:

Bir şeyi gördükten sonra veya görmeden önce zihinde şekillendirme. Hâfızanın yardımıyla

zihinde bir şeyler canlandırma.

Bir cisme bakınca, bu cisim, beyindeki ortak his merkezinde duyulur. Bu cisim göz

önünden çekilince, ortak his merkezi, onu hissedemez olur. Fakat, hayâle gelen etkisi uzun

zaman kalır. Hayâl kuvveti olmasaydı, herkes birbirini unutur, kimse kimseyi tanımazdı. (Ali

bin Emrullah)

Hayâl büyüklerin yolunda çok işe yarar. Hayâl olmasaydı hâl olmazdı, vehim olmasa

fehim (anlayış) olmazdı. (Seyyid Fehim)

Karşımdaki hayâlin biraz daha kal diyor,

Kalbini benim gibi, bu sevdâya sal diyor,

Öp elimi hasretle ve duâmı al diyor,

En derin sevgilerle, azîz yâra el vedâ

(M. Sıddîk bin Saîd)

HAYÂT:

Diri olmak, dirilik.

1. Allahü teâlâ hakkında bilmemiz vâcib olan sıfât-ı subûtiyye'den biri. Allahü teâlânın

diri olması.

Allahü teâlânın kâmil (noksan olmayan) sıfatları vardır. Bunlar, hayât (diri olmak), sem'

(işitmek), basar (görmek), kudret (gücü yetmek), irâde (istemek), kelâm (söylemek) ve tekvîn

(yaratmak)tır. Bu sekiz sıfata, sıfât-ı sübûtiyye ve sıfât-ı hakîkiyye denir. Bu sıfatları da

kadîmdir. Yâni sonradan olma değildir. Kendinden ayrı olarak ayrıca vardır. Ehl-i sünnet

âlimleri böyle bildirmektedir. (İmâm-ı Rabbânî)

2. Bir insanın doğumundan ölümüne kadar geçen zaman.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Mal ve dünyâdan size verilen şey, yalnız hayatta bulunduğunuz müddetçe, onunla

geçinmektir. Îmân edip Rablerine tevekkül edenler için âhirette Allahü teâlânın indinde

dünyâ nîmetinden hayırlı ve dâimî çok sevâb vardır. (Şûrâ sûresi: 36)

Öldükten sonra da, hayâtta olduğum gibi bilirim. (Hadîs-i şerîf-Deylemî)

3. Bir insanın ölümünden sonra başlayan ebedî (sonsuz) hayat.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Dünyâ hayâtı, oyun ve boş şeylerdir. Allah'tan korkanlar için âhiret hayâtı elbette

hayırlıdır. Böyle olduğunu niçin anlamıyorsunuz? (En'âm sûresi: 32)

Berzâh hayâtı, yâni kabir hayâtı, dünyâ hayâtının yarısı gibidir.Kabirde rûhun bedene

bağlanması, diri iken olan bağlanmasının yarısı kadardır. Gömülmemiş ölüler de, berzâh

hayâtında oldukları için, azâbı ve elemi duyarlar ve hiç hareket etmez, kıpırdayamazlar.

(İmâm-ı Rabbânî)

Kabirdeki hayât, bir bakımdan dünyâ hayâtına benzediği için, meyyit terakkî eder,

derecesi yükselir. Kabir hayâtı insanlara göre değişir. "Peygamberler (aleyhimüsselâm)

kabirlerinde namaz kılar." buyruldu. (İmâm-ı Rabbânî)

HAYDAR:

Arslan. Hazret-i Ali'nin lakablarından biri.

Hayber'in fethinde bulunup büyük kahramanlıklar gösteren hazret-i Ali, yahûdîlerin

meşhûr pehlivanı Merhab ile karşılaştı. Merhab kendini medheden sözler söyledikten sonra

hazet-i Ali; "Ben oyum ki, anam bana Haydar adını takmıştır. Ben ormanların heybetli

görünüşlü arslanı gibiyimdir. Seni bir hamlede yere serecek er kişiyimdir" diye şiirler

söyleyerek Merhab'ın karşısına dikildi. Bu şiir Merhab'a o gece kendisini bir arslanın

parçaladığı şeklindeki rüyâsını hatırlattı. Haydar, indirdiği bir kılıç darbesiyle Merhab'ın

başını ikiye böldü. (İbn-i Hişâm)

Hüdâyî n'oldu bu kadar peygamber,

Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Haydar,

Hani Habîbullah Sıddîk-i Ekber,

Bunda gelen gider bir can eğlenmez.

(Azîz Mahmûd Hüdâyî)

HAYR:

İyilik. Dînin ve aklın beğendiği, güzel ve faydalı gördüğü şey.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

Kim zerre miktârı bir hayır işlerse, onun mükâfâtını (karşılığını) görecek. Kim de zerre

miktârı şer (bir kötülük) işlerse, onun cezâsını görecektir. (Zilzâl sûresi: 7-8)

Hayra yol gösteren (sebeb olan), o hayrı yapan gibidir. (Hadîs-i şerîf-Tirmizî)

Müslüman hayırlı olur. Hased (başkasını çekememezlik) edince hayr kalmaz. (Hadîs-i

şerîf-Berîka)

Yumuşak davranmayan hayr yapmamış olur. (Hadîs-i şerîf-Müslim)

En hayırlınız, Kur'ân-ı kerîmi öğrenip öğreteninizdir. (Hadîs-i şerîf-Buhârî)

Ya hayr söyle, ya sükût et (sus). (Hadîs-i şerîf-Edeb-ül-Müfred)

İnsanların hayırlısı, insanlara faydalı olandır. (Hadîs-i şerîf-Künûz-ül-Hakâyık)

Müslümanların hayırlısı müslümanların elinden ve dilinden emin olduğu (zarar

görmediği) kimsedir. (Hadîs-i şerîf-Müslim)

Malı, mevkîi (makâmı) hayır için istiyen ve hayır işlerinde kullanan; râhata, huzûra

kavuşmuştur. Mal-mevkî gâye olmamalı, hayra vâsıta olmalıdır. (M. Hâdimî)

Hayr-ül-Beşer:

İnsanların en hayırlısı, her bakımdan en iyisi mânâsına. Peygamber efendimizin

lakablarından biri.

Hayr-ül-beşerin ağlaması da, gülmesi gibi hafîf idi. Kahkaha ile gülmediği gibi, yüksek

sesle de ağlamazdı, amma mübârek gözlerinden yaş akar, mübârek göğsünün sesi işitilirdi.

Ümmetinin günâhlarını düşünüp ağlardı. (Ahmed Kastalânî)

Ol gece kim doğdu ol hayr-ül-beşer,

Ânesi anda neler gördü neler.

Dedi gördüm ol Habîbin ânesi,

Bir aceb nûr kim, güneş pervânesi.

(Süleymân Çelebi)

Hayr-ül-Enâm:

Mahlûkâtın, yaratılmışların en hayırlısı, iyisi mânâsına Peygamber efendimizin

lakablarından.

Âmine eydür çü vakt oldu tamâm,

Kim vücûda gele ol hayr-ül enâm.

(Süleymân Çelebi)

HAYRÂT:

Sevâb kazanmak için yapılan Allahü teâlânın beğendiği iyi işler, bütün iyilikler, hayırlar.

Allahü teâlâ insanın yeni, temiz elbisesine, hayrât ve hasenâtına, malına, rütbesine

bakarak sevâb vermez. Bunları ne düşünce ve ne niyetle yaptığına bakarak sevâb verir veya

azâb eder. (Hamevî)

Dünyâda yapılan hayrât ve hasenât, Peygamber efendimizin yolunda bulunmak şartı ile

âhirette işe yarar. Yoksa, Allahü teâlânın peygamberine tâbî olmayanların yaptığı her iyilik,

dünyâda kalır ve âhiretin harâb olmasına sebeb olur. (Ahmed Fârûkî)

Allahü teâlâ hangi işlerin hayrât, hangi işlerin de seyyiât (kötü işler) olduklarını bildirdi.

Hayrât yapanlara sevâb vereceğini vâd eyledi (söz verdi). Allahü teâlâ vâdinde sâdıktır

(sözünü yerine getirir). Sözünden hiç dönmez. O hâlde kıyâmet günü (âhirette tekrar

dirildikten sonra) nîmet ve azâb olarak başka yerden bir şey getirilmeyecek, dünyâda

yapılanların karşılıklarına kavuşulacaktır. (İmâm-ı Gazâlî)

HAYRET:

Taaccüb, şaşkınlık. Şuuru yerinde olmama hâli.

Sûfî yâni tasavvuf yolunda bulunan bir kimse, başlangıçta kendi makâmından bahseder,

hâli ile ilgili şeyleri anlatır. Fakat kalb gözü açılınca, hayrette kalarak sükût eder, susar. (Ebû

Abdullah Nebâcî)

Şükrün sonu hayrettir. Çünkü şükür de Allahü teâlânın şükredilmesi icâbeden bir

nîmetidir. Bu ise, sonsuza kadar, böyle gider. (Yahyâ bin Muâz)

Geldi hûrîler bölük bölük buğur

Yüzleri nûrundan evim doldu nur

Hem havâ üzre döşendi bir döşek

Adı sündüs döşeyen anı melek

Çün göründü bana bu işler ayân

Hayret içre kalmış idim ben hemân

(Süleymân Çelebi)

HAYRHAHLIK:

Başkasının iyiliğini istemek. Allahü teâlânın nîmetinin bir kimsenin elinde devamlı

kalmasını veya onun böyle bir nîmete kavuşmasını dilemek. Hasedin, kıskançlık ve

çekememezliğin zıddı.

Hayrhahlık; güzel ahlâkın aynası durumunda bir haslet (huy) olup, ekseriyetle içi dışına

uyan fazîlet sâhibi kimselerde olur. Böyle kimseler hep iyilik düşünüp cemiyetin ve insanların

faydasına hizmet ve yardım ederler. Dargınları barıştırırlar, sertlik gösterenleri yumuşatırlar.

Hayrhahlık, dostluğu devâm ettiren bir bağdır. Dostluk, hayrhahlık ile kuvvetlendirilir ve

devâm ettirilir. (Ahmed Rıfat)

HAYSİYYET (Haysiyet):

Şeref, îtibâr.

Haysiyetsiz kimse, kendisine karşı yapılan zulüm, işkence ve hakâretleri kabûl eder. (Ali

bin Emrullah)

İyi huylu kimse, kendisine darılana iyilik yapar. İhsânda bulunur.Malına, haysiyetine,

bedenine zarar vereni affeder. (Hâdimî)

HAYVÂNÎ RÛH:

İnsanda istekli hareketleri yaptıran kuvvet. (Bkz. Rûh)

Hayvanlarda ve insanlarda hayvânî rûh vardır. Bunun yeri yürektir. Bedenî faâliyetleri

düzenleyen bu rûhtur. İnsanların hayvanlara benzeyen tarafları, hayvânî rûhtan ileri gelen

şehvet, gadab ve hırs gibi kuvvetlerdir. Bu kuvvetler, hayvanlarda da vardır. Hattâ

hayvanlarda, insandan daha kuvvetlidir. (Ali bin Emrullah)

HAYY (El-Hayyü):

Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Dâimâ hayât sâhibi ve diri olan,

hep var, varlığı ezelî ve ebedî (sonsuz) olan.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmelerde meâlen buyurdu ki:

Allah'tan başka hiçbir ilâh yoktur. O, Hayy ve kayyûmdur. (Bütün mahlûkâtın idâresini

yürüten, hepsini hesâba çekendir.) (Bakara sûresi: 255)

Hayy ve kayyûm olan Allah'tan başka ilâh yoktur. (Âl-i İmrân sûresi: 2)

O hayydir. O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O hâlde dinde ihlâs sâhibi (her şeyi Allahü

teâlânın rızâsına uygun yapan kimse) olarak duâ edin. Hamd (övgü) âlemlerin Rabbi olan

Allah'a mahsûstur. (Mü'min sûresi: 65)

Sehl bin Abdullah-ı Tüsterî'ye, gıdân nedir diye sordular. Hayy ve kayyûm olanı yâni

Allahü teâlâyı zikrdir (anmaktır) dedi. (İmâm-ı Gazâlî)

Hastalanan kimse, el-Hayyü ism-i şerîfini bir tabağa yazar ve ona su koyar ve ondan üç

gün içerse, Allahü teâlânın izniyle şifâ bulur. (Yûsuf Nebhânî)

HAYYEALES-SALÂH-HAYYEALEL-FELÂH:

Ezân ve ikâmet okunurken söylenen "Haydin namaza" ve "Haydin kurtuluşa" mânâsına

mü'minleri kurtuluşa, seâdete sebeb olan namaza çağıran iki mübârek söz.

Sünnete uygun olarak okunan ezânı duyan kimsenin, işittiğini yavaşça söylemesi

sünnettir. Yalnız, Hayye ales-salâh ve Hayye alel-felâh kelimelerini duyunca bunları

söylemeyip; "Lâ havle velâ kuvvete illâ billah" demelidir. Ezândan sonra salevât getirmeli ve

sonra ezân duâsını okumalıdır. (Alâüddîn Haskefî, İbn-i Âbidîn)

Ezân okurken Hayye ales-salâh derken vücûdu kıbleden biraz sağa, Hayye alel-felâh

derken de biraz sola çevirmelidir. (Zeylaî)

HAYZ (Hayız):

Sıhhatli bir kızın veya âdet zamânı son dakikasından îtibâren tam temizlik (hiç kan

gelmeden en az on beş gün) geçmiş olan kadının önünden çıkan ve Hanefî mezhebine göre en

az üç gün (ilk görülmesinden îtibâren yetmiş iki saat), en çok on gün devâm eden kan.

Hayzın başladığını ve bittiğini kocasından saklayan kadın mel'ûndur. (Hadîs-i

şerîf-Cevhere)

Hayız ve nifas (lohusa) günlerinde namaz kılmak, oruç tutmak, câmi içine girmek,

Kur'ân-ı kerîmi (ezberden veya yüzünden) okumak ve tutmak, Kâbe'yi muazzamayı tavâf

etmek ve cimâ haram olur. Oruçları sonra kazâ eder. Namazları kazâ etmez. Namazları

affolur. Her namaz vaktinde abdest alıp, o namazı kılacak kadar zaman oturup; Allahü teâlâyı

zikr eder (anar), tesbih okursa en iyi namazın sevâbını kazanır. (İbn-i Âbidîn)

Kız çocuğuna anasının, anası yoksa ninelerinin, ablalarının, hala ve teyzelerinin hayz ve

nifâs ilmini bildirmeleri (öğretmeleri) farzdır. Bildirmezlerse, kendileri büyük günâha

girerler. (İmâm-ı Birgivî, İbn-i Âbidîn)

HAZER VE İBÂHA:

Yasaklar ve mübahlar. Fıkıh kitablarında dînen yasaklanan ve izin verilen şeyleri anlatan

bölüm. Bâzı fıkıh kitaplarında bu bölüm kerâhiyye ve istihsân adıyla anılır.

Fıkıh kitablarındaki hazer ve ibâha bölümlerinde geçen hususlardan bâzısı şöyledir:

Demir, bakır, kalay, cam ve benzeri maddelerden yüzük edinmek (takmak) haramdır.

(Molla Hüsrev)

Erkekler ancak gümüş yüzük kullanır. (İbn-i Âbidîn)

HAZER VE SEFER:

Memleketinde olma ve sefer, yolculuk hâli.

Hastanın hazerde ve seferde farzları sedirde, sandalyede, ayaklarını sarkıtarak oturup, îmâ

ile kılmaları câiz değildir. Hasta, yerde veya uzunluğu kıble istikâmetinde olan sedirin

üstünde kıbleye karşı oturarak kılar. (M. Sıddîk bin Saîd)

HÂZIR VE NÂZIR:

Bulunucu, mevcut olucu ve gören.

Allahü teâlâ, her zamanda ve her yerde hâzır ve nâzırdır derler. Halbuki Allahü teâlâ

zamanlı ve mekanlı değildir. O halde bu söz görünüşü üzere kalmaz, mecaz olur. Yâni

zamansız ve mekansız, hiçbir yerde olmayarak hâzırdır ve nâzırdır, demektir. Böyle olmazsa,

Allahü teâlâyı zamanlı ve mekanlı bilmek olur. Allahü teâlâ ezelî ve ebedî (öncesi ve sonu

olmayarak) hâzır ve nâzırdır. Meselâ hazırdır. Bu hazır olmadan önce gâib, yok değildir.

Bundan sonra da hayatsızlık yâni ölüm olmayacaktır. Allahü teâlâdan başkasının, meselâ

meleklerin, peygamberlerin aleyhimüsselâm ve evliyânın ve sâlih mü'minlerin ruhlarının

hâzır ve nâzır olmaları, Hızır aleyhisselâmın sıkıntıda olanların yardımına koşması ise

zamanlı ve mekanlıdır. Ezelî ve ebedî olarak değildir. Devamlı da değildir. Hâzır

olmalarından önce yok idiler. Bir zaman sonra da oradan tekrar yok olurlar. Bu bakımdan

Allahü teâlânın hâzır olması ile ruhların hâzır olması arasında çok fark vardır. (Seyyid

Abdülhakîm Arvâsî)

HAZKÎL ALEYHİSSELÂM:

İsrâiloğullarına gönderilen peygamberlerden veya Allahü teâlânın velî kullarından biri.

Yâkûb aleyhisselâmın oğullarından Lâvî'nin neslindendir. Mûsâ aleyhisselâmın vefâtından

sonra gönderilen üçüncü peygamberdir. Allahü teâlâ, onun duâsı bereketiyle, ölen binlerce

kişiyi diriltti.

Birçok müfessir (tefsîr âlimi) Mü'min (Gâfir) sûresinin 28-45. âyetlerinde bildirilen

Fir'avn'ın sarayındaki vazîfelilerden olup, Mûsâ aleyhisselâmı ve ona inananları müdâfaa

eden (savunan) ve Fir'avn'ın kızının saç tarayıcısı Mâşitâ Hâtun'un zevci (kocası) olan

kimsenin, Hazkîl aleyhisselâm olduğunu bildirmişlerdir. (Sa'lebî, Kurtubî, Râzî)

Çocukluğu ve gençliği Mısır'da geçen Hazkîl aleyhisselâm, Fir'avn'ın sarayında

hazînedârlık (mâliye bakanlığı) yapan, îmânını gizleyen bir mü'min idi. Fir'avn'ın herkese

kendini ilâh tanıtıp secde ettirdiği sırada, o, sarayda olduğu hâlde, bir olan Allahü teâlâya

kalbden inanıyor ve ibâdetini gizli yapıyordu. Fir'avn ve adamlarının Mûsâ aleyhisselâm ve

ona inananların hepsini yok etmeye karar verdikleri sırada, çeşitli iknâ edici sözlerle Fir'avn'ı

bu fikrinden vazgeçiren Hazkîl aleyhisselâm zindana atıldı. Daha sonra Fir'avn'ın kızının

isteği üzerine zindandan çıkarıldı. Mûsâ aleyhisselâma îmân ettiğini açıkça îlân edip, ona

yardımcı oldu. Mûsâ aleyhisselâmla birlikte Kızıldeniz'den geçip, İsrâiloğullarının Tih

sahrasında kaldığı kırk sene içinde ondan ayrılmayıp hizmetinde bulundu. Mûsâ

aleyhisselâmın vefâtından sonra, Yûşâ bin Nûn ve Kâlib aleyhimesselâm adlı

peygamberlerden sonra, İlyâ (Kudüs) bölgesine peygamber gönderildi. Mûsâ aleyhisselâma

gönderilen Tevrât'ın emir ve yasaklarını İsrâiloğullarına bildirdi. Daha sonra Irak taraflarına

gidip insanları dîne dâvet etti. Dâverdan bölgesindeki mü'minlere zulmeden hükümdarlara

karşı o bölge ahâlisini harbe çağırdı. Fakat onlar ölümden korktukları için, harbe gitmediler.

Allahü teâlâ onlara isyânlarının cezâsı olarak tâûn (salgın vebâ) hastalığı gönderdi. Vebâdan

kaçmak üzere bulundukları şehirden çıkan bu insanların hepsi, işittikleri korkunç bir sesle

öldüler. Hazkîl aleyhisselâm kavminin başına gelenleri görünce acıyıp, onları tekrar diriltmesi

için Allahü teâlâya duâ etti. Allahü teâlâ, Hazkîl aleyhisselâmın duâsı sebebiyle onları diriltti.

O insanlar kendi şehirlerine dönüp Mûsâ aleyhisselâmın dîni üzere yaşadılar ve ecelleri

gelince vefât ettiler. Hazkîl aleyhisselâm onların evlâdlarına Allahü teâlânın emirlerini ve

yasaklarını anlattı. Daha sonra Bâbil diyârına gitti. Orada vefât etti. (Taberî-İbn-ül-Esîr,

Nişâncızâde)

HAZRET:

Zât mânâsına hürmet ve saygı ifâdesi.

Hazret-i Ebû Bekr diyor ki: "Resûlullah'ın sallallahü aleyhi ve sellem yanında İmâm-ı

Hasen vardı. Bir kerre bize, bir kerre Hasen'e radıyallahü anh bakarak; "Benim bu oğlum

seyyîddir, efendidir. Ümîd ederim ki, Allahü teâlâ, onun ile müslümanlardan iki fırkanın

arasını bulur (yâni müslümanlardan iki fırka sulh ederler)" buyurdu. (İmâm-ı Rabbânî)

Hazret-i Ali buyurdu ki: Âlim, câhili hemen tanır, çünkü daha önce o da câhildi. Câhil

âlimi tanımaz, çünkü daha önce âlim değildi. (Abdülvâhid bin Abdülganî)

HEDİYE:

Fakir veya zengin bir kimseye ikrâm için hîbe (bağış) olarak verilen veya gönderilen mal

(Bkz. Hibe).

Hediyeleşiniz, sevişiniz. (Hadîs-i şerîf-Künûz-üd-Dekâik)

Yâ Âişe, kim sana sen istemeden bir hediye verirse, onu kabûl et! Zîrâ o, Allahü

teâlânın sana ihsân ettiği bir rızıktır. (Hadîs-i şerîf-Râmûz-ül-Ehâdîs)

Hediye vermek ve hediye kabûl etmek (almak) sünnettir yâni Resûlullah efendimizin

âdet-i şerîfelerindendir. (Nişancızâde)

Gasbedilmiş veya hırsızlık gibi haram yoldan elde edildiği bilinen bir malı hediye ve

sadaka olarak almak veya kirâ olarak kullanmak helâl değildir. (İbn-i Âbidîn)

Taksîmi mümkün olan bir şeyde ortakların, hisselerini ayırmadan başkalarına hediye

etmeleri câiz değildir. (Fetâvâ-i Hindiyye)

Resûlullah efendimiz, sadaka kabûl etmez, fakat hediye kabûl ederdi. Hediye getirene

karşılık fazlasını kat kat verirdi. (İmâm-ı Ahmed Kastalânî)

HEMM:

Gam, hüzün, sıkıntı.

Lâ havle velâ kuvvete illâ billah okumak, doksan dokuz derde devâdır (ilâçtır). Bunların

en hafifi (aşağısı), hemmdir. (Senâullah-ı Pâni-Pütî)

HESÂB (Hisâb):

Öldükten sonra, dünyâda yaptıkları işlerden dolayı insanların sorguya çekilmesi.

Allahü teâlâ, âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki:

(Ona şöyle diyeceğiz): Oku kitâbını, bugün üzerine hesâb görücü olarak nefsin sana

yeter. (İsrâ sûresi: 14)

Âhirette hesâba çekilmeden önce, dünyâda iken hesâbınızı görünüz ve amelleriniz

tartılmadan önce, kendinizi tartınız. (Hadîs-i şerîf-Risâle-i Münîre)

Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevâb vermedikçe hesâbdan kurtulamıyacaktır:

Ömrünü nasıl geçirdin. İlmin ile nasıl amel ettin. Malını nereden nasıl kazandın ve

nerelere sarfettin. Cismini, bedenini nerede yordun, hırpaladın? (Hadîs-i şerîf-İmâm-ı

Tirmizî)

Dünyâyı helâldan kazanana, âhirette hesâb vardır. Haramdan kazanana, azâb vardır.

(Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hesâb, mîzân (amellerin tartılması) ve cehennem üzerine kurulacak olan ve nasıl

olduğunu bilmediğimiz sırat köprüsü haktır. Muhbir-i sâdık (her sözü doğru olan Resûlullah

efendimiz) bunları haber vermiştir. (İmâm-ı Rabbânî)

Riyâzet çekmenin yâni nefsin isteklerini yapmamanın ve mübâhları yâni yapılması

emrolunmayan ve yasak da edilmeyen şeyleri zarûret miktârı kullanmanın, büyük bir faydası

da; kıyâmet günü hesâbın kısa ve kolay olmasıdır. Âhiretteki derecelerin yükselmesine de

sebeb olur... (İmâm-ı Rabbânî)

Bir insan, alış-veriş yaptığı kimse ile olan sözlerini, hareketlerini, aldığını, verdiğini iyi ve

doğru yapmalıdır. Kıyâmette, bunların hepsinden hesâb vereceğini bilmelidir. Bir kuruş hîle

yapan, bir kuruş hak yiyen, cezâsını çekecektir. (İmâm-ı Gazâlî)

Hesâb Günü:

Öldükten sonra, dünyâda iken yapılan işlerden dolayı insanların sorguya çekilecekleri gün.

Kıyâmet günü.

HEVÂ:

Nefsin arzu ve istekleri.

Nefsini hevâsına tâbi kılıp şehevî arzularının peşinde ömrünü tükettikten sonra Allahü

teâlâdan Cennet isteyen ahmaktır. (Hadîs-i şerîf-İhyâ)

Nefsin arzû ve isteklerine hevâ denmesi, kimde bulunursa onu Cehennem'e düşürdüğü

içindir. Hevâ sâhiblerine de ehl-i hevâ denmesi, bunlar Cehennem'e düşeceği içindir. (İmâm-ı

Şa'bî)

Dünyâ (haramlar, mekruhlar, Allahü teâlâyı unutturan şeyler), insanı hevâ ve hevesine

kaptırır, nefsin arzularına uydurur. Netîcede Cehennem'e götürür. (Şems-i Tebrîzî)

Allahü teâlâ insanı beyhûde, boş yere yaratmadı ki, insan kendi hâline bırakılsın, istediğini

yapsın ve nefsin hevâsına uysun. İnsan emirlere uymakla ve yasaklardan sakınmakla

emrolunmuştur. (Muhammed Ma'sûm)

HEYÛLÂ:

Eski felsefecilere göre, cisimlerin aslı kabûl edilen madde.

Allahü teâlâya, kâinâtın heyûlâsı ve aslı demek kadar alçaklık olmaz. (Muhammed

Ma'sûm)

HIDÂNE:

Çocuğu kucağa almak, besleyip büyütmek üzere yanında bulundurmak. İslâm nikâhının

bozulmasından sonra (ayrılıkta), çocuğu, selâhiyetli (yetkili) olan kimsenin yâni başkası ile

evli olmayan annenin belirli bir yaşa gelinceye (oğlan çocuğu yedi, kız yetişkin oluncaya)

kadar yanında alıkoyması ve terbiye etmesi. Buna anneden sonra anneanne, sonra babaanne

selâhiyetlidir.

Hıdâne, çocuğun anasına âittir. Bu hususta bütün ümmetin (müslümanların) icmâ'ı

(sözbirliği) vardır. Çünkü anne şefkatlidir. Anneden sonra kız kardeşe, sonra teyzeye verilir.

Oğlan çocuk yedi yaşına gelince, kız bâliga (ergenlik çağına gelince, yetişkin) olunca

babasına verilir. (İbn-i Âbidîn, Molla Hüsrev)

HIDIRELLEZ:

Yazın başlangıcı sayılan altı Mayıs günü. (Rûmî senede Nisan ayının yirmi üçüncü günü.)

Yıl, Hızır ve Kasım olarak ikiye ayrılır. Mayıs ayının altısında Hızır ile yaz başlar. 186

gün sürer. Kasım ayının 8'ine kadar devâm eder ve bundan sonra kış başlar. 179 gün (Şubat'ın

29 çektiği artık yıllarda 180 gün) sürer. Hıdırellez denmesinin sebebi; Mûsâ aleyhisselâmın

ümmetinden bir velî veya peygamber olduğu bildirilen ve Kur'ân-ı kerîmde Kehf sûresi 65.

âyet-i kerîmesinde: "Kullarımdan biri"ismi ile geçen Hızır'ın (Hıdır) kurak bir yerde

oturması ile o yerin yeşerip dalgalanmaya başladığı, hadîs-i şerîfte (Peygamber efendimizin

haber vermesiyle) bildirilmiştir. Bu sebeple yaz başlangıcında ortalığın yeşermeğe başladığı

güne yeşil mânâsına gelen Hıdır günü, yine bu günde Hıdır ile İlyâs'ın buluştukları rivâyeti

sebebiyle de Hıdırellez (Hıdır+İlyâs) denilmiştir. (Yeni Rehber Ansiklopedisi)

İslâmiyet, Hızır (Hıdır) ve hazret-i İlyâs'ın Allahü teâlânın sevgili kullarından olduğunu

haber vermekte fakat onlar adına mukaddes bir günün varlığını bildirmemektedir. Hıdırellez

gününün İslâm dîninde dînî hüviyeti ve kudsiyeti yoktur. Bundan dolayı 6 Mayıs'ta

İslâmiyet'in beğenmediği, haram (yasak) ettiği şeyleri yaparak eğlenmek yasaktır.

(Abdülhakîm Arvâsî)

HIFZ:

1. Koruma, ezberleme, saklama.

Kur'ân-ı kerîmi kıyâmete kadar Allahü teâlâ hıfz edecektir. Târihte ne zaman insanlar

küfür (îmânsızlık) karanlıklarına düştülerse, Allahü teâlâ onları peygamber göndererek

sapıklıktan kurtarmıştır. (S. Abdülhakîm Arvâsî)

Îmân beş kal'anın içinde hıfz olunur. 1) Yakîn, 2)İhlâs, 3) Farzları yapma ve haramlardan

sakınma, 4) Sünnete yapışmak, 5) Edebi gözetmektir. Her kim bu beş şeyi hıfz ederse,

îmânını hıfz etmiş olur. Şâyet birini bile terk ederse düşman gâlib olur. (Kutbüddîn İznîkî)

2. Devâm etmek, yerine getirmek, gözetmek.

Kim şu yedi kelimeyi hıfz ederse Allahü teâlâ ve melekler katında kıymetlidir. Deniz

köpüğü kadar günâhı olsa Allahü teâlâ affeder:

1) Bir işe başlarken Bismillah demek,

2) Her işin sonunda Elhamdülillah demek,

3) Dilinden lüzumsuz söz çıktığında, Estağfirullah (Allahü teâlâ'dan beni af etmesini,

bağışlamasını istiyorum.) demek,

4) Yapacağı bir iş için inşâallah demek,

5) Kötü bir durumla karşılaştığında, Lâ havle velâ kuvvete illâ billah demek,

6) Bir musîbete uğradığında, İnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn demek.

7) Gece ve gündüz, dilinden kelime-i tevhîdi düşürmemek. (Fakih Ebü'l-Leys

Semerkandî)

3. Ezberlemek.

HIKD:

Başkasından nefret etmek, kalbinde ona karşı kin, düşmanlık beslemek.

Üç şeyden biri bulunmıyan kimsenin bütün günahlarının af ve mağfiret olunması

umulur: Şirke (Allahü teâlâya ortak koşmaya), küfre (imânın gitmesi haline) yakalanmadan

ölmek, sihir (büyü) yapmamak ve din kardeşine hıkd beslememek. (Hadîs-i şerîf-Taberânî)

Hıkd eden kimse; iftirâ, yalan ve yalancı şâhitlik ve dedikodu ve sır ifşâ etmek

(açıklamak) ve alay etmek ve haksız olarak başkasını incitmek, hakkını yemek ve ziyâreti

kesmek günâhlarına yakalanır. (Muhammed Hâdimî)

Gadab eden, kızan kimse, intikamını alamayınca, gadabı hıkd hâlini alır. (Muhammed

Hâdimî)

HINÂS:

Hünsâlar. (Bkz. Hünsâ)

HIRİSTİYANLIK:

Îsâ aleyhisselâmın getirdiği hak din olan Îsevîliğin bozulmuş şekli.

Hazret-i Îsâ'ya İncîl isminde bir kitab nâzil oldu (indi). Fakat yahûdîler bu kitabı seksen

sene içinde yok ettiler. Asıl İncîl'i değiştirerek şahsî düşüncelerin ve bozuk inanışların yer

aldığı yeni İncîller yazdılar, böylece hıristiyanlık dîni ortaya çıktı. (Manastırlı Hâcı Abdullah

Abdi Bey)

Zamanla hıristiyanlık büyük devletlerin resmî dîni hâline gelince, Ortaçağda korkunç bir

karanlık devir başladı. Hazret-i Îsâ'nın telkin ettiği insanlık, merhamet ve şefkât esasları

tamâmen unutuldu. Bunun yerine hıristiyanlar taassubu, kin ve nefreti, düşmanlığı ve zulmü

ele aldılar. Hıristiyanlık adı altında akla hayâle sığmaz mezâlim (zulüm ve haksızlıklar)

yaptılar. İlmin ve fennin karşısına çıktılar. Galîle gibi dünyânın döndüğünü bildiren bir bilgini

dinsizlikle ithâm ederek sözünü geri almazsa öldürmekle tehdit ettiler. İspanyol doktoru ve

teoloğu (din bilgini) Michel Serve'yi de teslîsi (üçlü ilâh sistemini) ve hazret-i Îsâ'nın

ilâhlığını reddetmek için yazdığı kitaptan dolayı, 1553'de Geneve'de diri diri yaktılar.

Engizisyon mahkemeleri kurarak yüz binlerce insanı haksız yere dinsiz diyerek türlü türlü

işkencelerle öldürdüler. Ancak Allah'a mahsus olan günâh affetme kudretini, pazlara verdiler.

Hattâ para karşılığı Cennet'ten yerler sattılar. (Şemseddîn Sâmi ve Harputlu İshâk Efendi)

Hıristiyanlık dînine göre; insanlar günâhkâr olarak doğar, hazret-i Îsâ insanları bu

günâhtan kurtarmak için dünyâya gelmiştir. Allah'ın oğludur. İnsanlar doğrudan doğruya

Allah'tan bir şey isteyemezler, ancak râhibler (din adamları) insanların yerine Allah'a

yalvarabilir ve onların günâhını affedebilirler. Hıristiyanlığın başında papa bulunur, papa

günâhsızdır. İsmi İncîl'de bildirilmesine rağmen Muhammed aleyhisselâmın peygamberliğini

kabûl etmezler. Onlarca vaftiz yâni yüze su serperek veya vücûdu suya batırarak yıkamak,

ekmek üzerine şarap dökerek yemek, ibâdettir. (Harputlu İshâk Efendi ve El-Hac Abdullah

bin El-Hac Destan Mustafa)

HIRKA-İ SEÂDET:

Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem, Eshâb-ı kirâmdan (Peygamberimizin

arkadaşlarından), Kâ'b bin Züheyr'e, yazdığı güzel kasîdesinden dolayı hediye ettiği bu hırka,

İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi Hırka-i Seâdet dâiresinde diğer kutsal emânetlerle birlikte

muhâfaza edilmektedir. Asırlardan beri İslâm devletleri tarafından büyük bir ihtimâmla

(titizlikle) korunan Hırka-i Seâdet, Mısır'ın fethi üzerine Mekke Şerîfi tarafından diğer kutsal

emânetlerle birlikte Yavuz Sultan Selîm Han'a teslim edildi. Yavuz Sultan Selîm Han'ın

mukaddes emânetlerle birlikte Mısır'dan İstanbul'a getirdiği Hırka-i seâdet bir müddet Harem

dâiresinde kaldı. Daha sonra Topkapı Sarayı'nda Hırka-i Seâdet dâiresi yaptırılarak orada

muhâfaza edilmeye başlandı.

Peygamber efendimize âit mübârek eşyâların, bilhassa Hırka-i Seâdet'in bütün

müslümanların yanında çok büyük değeri ve özel bir yeri vardır. Osmanlılar zamânında her

yıl Ramazan ayının on beşinci günü pâdişâhın ve diğer devlet ileri gelenlerinin katıldığı özel

bir merâsimle (törenle) özel sandukası içinde bulunan Hırka-i Seâdet ziyâret edilirdi. Önce

pâdişâh, sonra işâret ettiği kimseler sıra ile Hırka-i Seâdet'e yüzlerini ve gözlerini sürerek

öperlerdi. Pâdişâh, üzerinde bir kıt'a yazılı bulunan tülbentleri Hırka-i Seâdet'e sürüp ziyârete

gelenlere dağıtırdı. Merâsim bittikten sonra Hırka-i Seâdet sandukasını pâdişâhın kendisi

kilitlerdi. (Yeni Rehber Ansiklopedisi)

HIRKA-İ ŞERÎF:

Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem sağlığında büyük velî Veysel Karânî

hazretlerine verilmesini vasiyet ettiği mübârek hırkası. Veysel Karânî'ye hediye edilen bu

hırka, İstanbul Fâtih'teki Hırka-i Şerîf Câmii'ndedir.

Peygamberimize sallallahü aleyhi ve sellem vefâtı yaklaşınca, hırkanızı kime verelim?

dediler. "Üveys-i Karânî'ye verin. Alıp giysin ümmetime de duâ etsin" buyurdu.

Hazret-i Ömer ve hazret-i Ali, Hırka-i şerîfi Veysel Karânî'ye verdiler. Hırka-i şerîfi

hürmetle (saygıyla) alıp, öptü, kokladı, yüzüne gözüne sürdü. Secdeye kapanıp şöyle duâda

bulundu; "Yâ Rabbî! Sevgili Peygamber efendimiz, ben âciz kuluna hazret-i Ömer ve hazret-i

Ali ile Hırka-i şerîflerini göndermiş" diyerek günâhkâr müslümanların affı için duâ etti. Bir

çok günâhkâr müslümanın affolduğu bildirilince, Hırka-i şerîfi hürmetle giydi. (Molla Câmî,

Ferîdüddîn Attâr, Ebû Nuaym)

Veysel Karânî, kendisine hediye edilen Hırka-i şerîfi savaşta dahi yanından ayırmayıp canı

gibi muhâfaza ederdi. Veysel Karânî'nin vefâtından sonra titizlikle muhâfaza edilen Hırka-i

şerîf, Şükrullah Efendi isminde bir şahıs tarafından 1618'de Osmanlı pâdişâhı Sultan İkinci

Osman Hân'a getirilip hediye edildi. Sultan Abdülmecîd Han bu Hırka-i şerîfin muhâfaza

edilmesi için Fâtih civârında Hırka-i Şerîf Câmii'ni yaptırdı. Her yıl Ramazân-ı şerîf ayında

Şükrullah Efendinin torunları tarafından halka ziyâret ettirilen Hırka-i şerîf, üzerinde âyet-i

kerîmeler yazılı altın işlemeli bir örtü içindedir. (Yeni Rehber Ansiklopedisi)

HIRS:

Bir şeye aşırı düşkünlük, şiddetli istek.

İki aç kurt bir koyun sürüsüne girdiği zaman yaptıkları zarardan, mal ve şöhret

hırsının insana yapacağı zarar daha çoktur. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Âdemoğlu helâk olsa, ihtiyârlasa bile, onda hırs ve emel (istek) yine kalır. (Hadîs-i

şerîf-Hilyet-ül-Evliyâ)

Hırslı insan, helâl haram demeden her istediğine kavuşmak, başkalarının zararına da olsa,

beğendiği şeyleri toplamak, ister. Hırs veya tamah, kalb hastalıklarındandır. Hırs ve

tamahkârlığın en kötüsü insanlardan (bir şeyler) beklemektir. (İmâm-ı Gazâlî)

Hırsı bırak da yorulma

Geçimde tamaha kapılma

Niçin malı cem' edersin

Kime topladın bilemezsin

Rızk vaktiyle ayrıldı

Sû-i zan faydasız kaldı

Her hırs sâhibi fakirdir

Her kanâatkârsa zengin.

(Behlül Dânâ)

HIRZ ÂYETLERİ:

Okunduğunda veya üzerinde taşındığında Allahü teâlânın muhâfazasına (korumasına)

kavuşmaya vesîle (sebeb) olduğu bildirilen âyet-i kerîmeler. (Bkz. Âyât-ı Hırz)

HIYÂNET:

Hâinlik. Birine kendini emîn tanıttıktan sonra, o emniyeti bozacak iş yapmak; vefâsızlık,

îtimâdı kötüye kullanmak, sözünde durmamak.

Kibirden, hıyânetten ve borçtan temiz olarak ölen kimsenin gideceği yer Cennet'tir.

(Hadîs-i şerîf-Mişkât)

Allah'ım! Açlıktan sana sığınırım. Açlık ne kadar acıdır. Hıyânetten sana sığınırım.

Hâinlik ne kötü şeydir. (Hadîs-i şerîf-Sünen-i Ebû Dâvûd)

Ticârete hıyânet karışırsa bereket gider. (Hadîs-i şerîf-Kimyây-ı Seâdet)

Hıyânet haramdır. Münâfıklık (iki yüzlülük) alâmetidir. Hıyânetin zıddı emânettir, emin

olmaktır. Mü'min, herkesin malını, canını emniyet ettiği kimsedir. Emânet ve hıyânet, malda

olduğu gibi, sözde de olur. (Muhammed Hâdimî)

HIYÂR:

Serbest olma. Yapılan bir akdden yâni sözleşmeden vazgeçebilmek hakkı. (Bkz.

Muhayyerlik)

HIZIR ALEYHİSSELÂM:

İbrâhim aleyhisselâmdan sonra yaşamış bir peygamber veya velî.

Hızır aleyhisselâm Zülkarneyn aleyhisselâmın askerinin kumandanı ve teyzesinin oğludur.

Mûsâ aleyhisselâm ile görüşüp yolculuk etti. Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden

değildir. Fakat vefâtından sonra rûhu insan şeklinde gözüküp garîblere, kimsesizlere yardım

etmektedir. Mûsâ aleyhisselâm ile karşılaşmaları ve birlikte yolculuk yapmaları Kur'ân-ı

kerîmin Kehf sûresi 60-82. âyetlerinde bildirilmiştir. (Râzî, İbn-i Hacer, Süyûtî, İmâm-ı

Rabbânî)

Ebü'd-Derdâ radıyallahü anh bir gün Mekke-i mükerremede bir dağın üzerine çıktı. Orada

hâlinden ve tavrından sâlihlerden olduğu anlaşılan birisini gördü. Yanına giderek "Bana

nasîhat et" dedi. O da; "Nasîhat olarak ölüm sana kâfidir" dedi. Ebü'd-Derdâ; "Daha fazla

nasîhat et" deyince, o da; "Gam, tasa bakımından kabri düşünmek kâfidir" dedi. Bunun

üzerine Ebü'd-Derdâ, Resûlullah efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem huzûruna gelerek bu

hâli haber verdi. Peygamber efendimiz; "O zât, kardeşim Hızır'dır" buyurdu. (Mevlânâ

Abdurrahmân Câmi)

Âlimlerin çoğu Hızır aleyhisselâmın öldüğünü bildirdi. Eğer hayatta olsaydı, Peygamber

efendimize gelir, birlikte Cumâ namazı kılar, sohbetinde ve cihâdlarında bulunurdu.

(Muhammed Ma'sûm-i Fârûkî)

Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerine, lâ ilâhe illallah, zikrini Hızır aleyhisselâm öğretti.

(Hüseyn Vâiz-i Kâşifî)

Bir gün sabah vakti toplanmıştık. İlyas aleyhisselâm ile Hızır aleyhisselâm ruhânî

şekillerde geldiler. Hızır aleyhisselâm rûhânî olarak dedi ki; "Biz ruhlar âlemindeniz. Allahü

teâlâ bizim ruhlarımıza öyle bir kuvvet vermiştir ki, insan şeklini alırız. İnsanların yaptığı

işleri bizim ruhlarımız da yapar. İnsanların yaptığı gibi yürürüz, dururuz, ibâdet ederiz".

(İmâm-ı Rabbânî)

Her gördüğünü Hızır bil, her geceyi kadir bil. (Hakîm Süleymân Atâ)

HİBE:

Bağış. Bir malı karşılıksız olarak başkasına verme. Hibe edilen mala hediye denir. (Bkz.

Hediye)

Malı verenin, hibe ettim gibi âdet olan sözü söylemesi, alanın da kabûl ettim demesi veya

kabz etmesi (eline alması) lâzımdır. Alacağını borçluya hibe eden, artık bunu geri isteyemez.

(İbn-i Âbidîn)

Hibe sevab kazanmak maksadiyle yapılır. Hibe eden dünyada hayırla anılır, hibesini sırf

Allah için yaptıysa ahirette karşılığını görür. (İbn-i Âbidîn)

Yeşilay, Kızılay, Çocuk Esirgeme Kurumu gibi çeşitli isimler altında kurulmuş olan

yardım teşkîlâtları, dînin hibe ahkâmına (hükümlerine) tâbidirler. Yâni bunlar, yardım

yerleridir. Vakf değildirler. Vakf malı, vakfeden kimsenin koyduğu şartlara göre idâre edilir.

Yardım müesseseleri ise, başkanlarının emrine göre iş görür. (M. Sıddîk bin Saîd)

HİCÂB:

Örtü, perde, avret yerlerini örtme, örtünme. (Bkz. Setr-i Avret)

Setr-i avret denilince, her ne kadar kadınların hicâbı anlaşılıyorsa da, kelime, mânâ ve

mefhum olarak erkek ve kadınların örtmeleri gereken yerlerini örtünmelerini içine almaktadır.

(Muhammed Mensûr ez-Zemân)

HİCR:

1. Men etmek; akıl ve bâliğ olmamış çocuk, deli, bunak, sefih yâni malını kötü yere

harcayan ve borçlu gibi kimseleri, tasarruf-i kavlîsinden yâni alış-veriş, kirâlama, havâle,

kefillik, emânet ve rehin alıp-verme, hibe gibi işlerin tasarruflarından men' etme.

Sefîh yâni nafaka te'min ederken malını isrâf edip dînin ve aklın uygun görmediği

lüzumsuz yere harcayan ve haramlara sarf eden, hâkim tarafından hicr edilir. Dîn-i İslâm'dan

ayrılmak için hîle-i bâtıla öğreten hocalar, câhil tabib ve eczâcılar ve hîleli iflâs yapan

tüccarlar, câhil hâkimler, hîle yapan satıcılar, ihtikâr yapanlar (karaborsacılar) da hicr edilir.

(İbn-i Âbidîn)

2. Dostluğu bırakmak, dargın olmak.

Mü'minin mü'mine üç günden fazla hicr etmesi helâl olmaz. Üç geceden sonra ona

gidip selâm vermesi vâcib olur. Selâmına cevâb verirse, sevâbda ortak olurlar. Vermezse

günâh, ona olur. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Erkek olsun, kadın olsun, dünyâ işleri için mü'minin mü'mine hicr etmesi câiz değildir.

(Muhammed Hâdimî)

Hicr Sûresi:

Kur'ân-ı kerîmin on beşinci sûresi.

Hicr sûresi, Mekke-i mükerremede nâzil oldu (indi). Doksan dokuz âyet-i kerîmedir.

Îtikâd bilgilerine, ahlâka, insanların ve cinnîlerin yaratılışına, târihî ve bilhassa İbrâhim, Lût,

Şuayb, Sâlih ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Cezîret-ül-arab'ın kuzeybatı tarafında Medîne-i

münevvere ile Berr-üş-şâm arasında eski bir şehir olan Hicr ülkesi halkının, inanmadıkları

için ilâhî gazaba uğramaları anlatıldığından, Sûret-ül-hicr denilmiştir. (Senâullah Dehlevî)

Hicr sûresinde Allahü teâlâ meâlen buyuruyor ki:

Kur'ân-ı kerîmi sana biz indirdik. Biz onu elbette koruyucuyuz. (Âyet: 9)

HİCRET:

Bir yerden başka bir yere göç etmek.

1. Resûlullah efendimizin Mekke-i mükerremeden Medîne-i münevvereye göç etmesi.

Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) elli üç yaşında iken, Allahü teâlânın izni ile

Mekke-i mükerremeden Medîne-i münevvereye hicret eyledi. Safer ayının yirmi yedinci

Perşembe günü sabah erken evinden çıkarak, öğleden sonra Ebû Bekr-i Sıddîk'in evine geldi.

Birlikte Sevr dağındaki mağaraya gittiler. Bu dağın yolu çok bozuk idi. Peygamber

efendimizin mübârek ayakları kanadı. Mağarada üç gece kalıp, Pazartesi gecesi yola çıktılar.

Bir hafta yolculuktan sonra Eylül ayının yirminci ve Rebî-ul-evvelin sekizinci Pazartesi günü

Medîne'de Kubâ köyüne geldiler. Rebî-ul-evvelin on ikinci Cumâ günü Medîne'yi

şereflendirdiler. (Ahmed Cevdet Paşa, Kastalânî)

Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem Medîne'ye hicret edince; "Mü'minlere saldıran

zâlimlerle cihâd yapmaya izin verildi" meâlindeki Hac sûresi 139. âyet-i kerîmesi geldi.

(Kâdı Beydâvî)

2. Müslüman bir kimsenin, dînini korumak için, kâfir memleketinden, İslâm memleketine

göç etmesi.

İşte ben de dînimi korumak için Allah yolunda hicret ediyorum. Karısını dul, çocuklarını

yetim bırakmak, anasını ağlatmak isteyen varsa önüme çıksın. (Hazret-i Ömer)

Dâr-ül-harbde (müslüman olmayan memlekette) îmâna gelenin, Dâr-ül-İslâm'a (İslâm

memleketine) hicret etmesi vâcib olur. (İbn-i Âbidîn)

3. İslâm memleketinde fitne ve kötülük bulunan bir yerden iyi bir yere göç etmek.

Herc (karışıklık), fitne zamânında yapılan ibâdet, benim yanıma (Mekke'den Medîne'ye)

hicret etmek gibidir. (Hadîs-i şerîf-Müslim)

Dînini muhâfaza için hicret eden, Cennet ile müjdelendi. Bir mahallede sâlih, ârif kimse

kalmayıp, bozukluk ve bid'at, dinde olmayan şeylerin yapılması artınca, başka mahalleye

hicret etmek veya böyle bir şehirden başka şehre hicret etmek vâcib olur. (İsmâil Hakkı

Bursevî)

HİCRÎ:

Resûlullah efendimizin hicreti ile başlayan hicrî kamerî veya hicrî şemsî takvime göre

olan târih.

Hicrî Kamerî Sene:

Resûlullah efendimizin hicret ettiği senenin 1 Muharrem gününü (Mîlâdî 16 Temmuz 622

Cumâ gününü) başlangıç olarak alan ve ayın dünyâ etrâfında on iki defâ dönmesini (354-367

güneş günü) bir yıl kabûl eden takvim senesi. Muharremin birinci günü, hicrî kamerî

yılbaşıdır.

Hicrî Kamerî Takvim:

Peygamber efendimizin Medîne'ye hicret ettiği senenin Muharrem ayının birinci gününü

başlangıç olarak alan ve gökteki ayın, dünyâ etrâfında on iki defâ dönmesiyle bir yılı

tamamlayan takvim.

Hicrî Sene:

Resûlullah efendimizin Mekke-i mükerremeden Medîne-i münevvereye hicret ettiği

seneyi başlangıç olarak alan takvim senesi.

Hicrî Şemsî Sene:

Resûlullah efendimizin hicret ederek Medîne'ye girdiği Eylül ayının 20'nci Pazartesi günü

başlayan ve dünyânın güneş etrâfında bir defâ dönmesini (365,242 güneş gününü) esas alan

takvim senesi.

Hicrî Şemsî Takvim:

Resûlullah efendimizin Medîne'ye hicreti esnâsında Kubâ köyüne ayak bastığı

Rebî'ul-evvel ayının sekizinci Pazartesi gününe rastlayan mîlâdî Eylül ayının yirminci gününü

başlangıç ve güneş yılını esas alan takvim.

HİCV:

Birini şiirle yerme, kötüleme.

Hassân bin Sâbit, bir defâsında kâfirlerin yüz karasını ortaya koyan bir hicvini okuduktan

sonra, Peygamber efendimiz; "Ey Hassân! Müşriklerin, kâfirlerin yüz karalarını ortaya

koy! Cebrâil seninledir. Eshâbım silâhla harb ettikleri gibi sen de dil ile harb et"

buyurdular. (İbn-i Hişâm)

Bir kimsenin; kötü, çirkin, fâhiş ve hicvedici sözlerle, Allah'a, Resûlüne ve Eshâbına karşı

yalan sözler söylemesi haramdır. Dinleyen de söyleyen gibi günahkârdır. Kâfirleri ve

bid'atleri yermek câizdir. Nitekim Hassân bin Sâbit, şiirleri ile Resûl-i ekremi över, kâfirleri

yererdi. Resûl-i ekrem de bunu ona emretmişti. (İmâm-ı Gazâlî)

Başkalarını hicveden ve fuhuş, içki anlatan ve şehveti harekete getiren şiirleri tegannî ile

makam ile okumak her dinde haramdır. Harama sebeb olan şeyler de haram olur. (Âlim bin

Alâ)

HİDÂYET:

1. Doğru yolu gösterme, doğru, Allahü teâlânın râzı olduğu yolda bulunma.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyuruyor ki:

Hidâyeti vererek, dalâleti satın aldılar. Bu alışverişlerinde birşey kazanmadılar. Doğru

yolu bulamadılar. (Bekara sûresi:16)

Hidâyet yolunu öğrendikten sonra, peygambere uymayıp mü'minlerin yolundan

ayrılanı, saptığı yola sürükleriz ve çok fenâ olan Cehennem'e sokarız. (Nisâ sûresi: 114)

İbâdetlerini ihlâs ile (Allahü teâlânın rızâsı için) yapanlara müjdeler olsun. Bunlar

hidâyet yıldızlarıdır. Fitnelerin karanlıklarını yok ederler. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

İnsan yaratılışta; hidâyet ve dalâlet olmak üzere iki taraflıdır. Ona hidâyet, üstünlük

tarafını tanıtabilmek ve bunu kuvvetlendirmeye çalışmasını sağlamak için bir hoca, bir üstâd

lâzımdır. (Muhammed Hâdimî)

2. Cenâb-ı Hakk'ın insanın kalbinden her sıkıntı ve darlığı çıkarıp, yerine rahatlık, genişlik

verip, kendi emir ve yasaklarına uymada tam bir kolaylık ihsân etmesi ve kulun rızâsını kendi

kazâ ve kaderine tâbi eylemesi.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Kendilerine ilim ve hidâyet verdiğimiz kimseler, ilimlerini insanlardan saklarsa,

Allah'ın ve lânet edenlerin lânetleri bunların üzerine olsun. (Nisâ sûre: 106)

HİDDET:

Öfke, kızgınlık. (Bkz. Gadab)

Bütün kötülüklerin anahtarı hiddettir. (Ca'fer bin Muhammed Firyâbî)

Kibir; hiddet ve cehâletten doğar. (S. Abdülhakîm Arvâsî)

İslâmiyet'ten, kitaptan olmayıp da, kendi kafasından çıkarıp, sert, hiddetli vâz vereni

dinlemek de, vâizin gadabına sebeb olur. (Hâdimî)

HİKMET:

1. Nübüvvet (peygamberlik).

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Allahü teâlâ ona (Dâvûd aleyhisselâma) saltanat ve hikmet verdi. (Bekara sûresi: 251)

2. Faydalı ilim.

Hikmetin başı Allah korkusudur. (Hadîs-i şerîf-Beyhekî ve Deylemî)

Hikmet, mü'minin kaybettiği malıdır. Nerede bulursa alsın. (Hadîs-i

şerîf-Kunûz-ül-Hakâyık)

3.Edeb, ahlâk ve nasîhat ile ilgili güzel sözler.

Şiirin bâzısı hikmettir. (Hadîs-i şerîf-Tefsîr-i Mazharî)

Hikmet ve nasîhat bildiren şiirler yazmak ve sesle okumak helâldir. Şehvete âit ahlâksız

şiirler okumak haramdır. Bunları okumak kalbde nifak, bozukluk yapar. (Süleymân bin Cezâ)

Denildi ki, fazla yemekte beş zarar vardır: 1) Allah korkusu kalbden gider. 2) Mahlûkâta

(yaratılmışlara) karşı merhamet duygusu kalbden çıkar. 3) Ağırlık verir, tâat ve ibâdete mâni

olur. 4) Hikmetli sözleri konuşsa da başkalarına te'sir etmez. 5) Mühim hastalıklara sebeb

olur. (İmâm-ı Gazâlî)

4.Gizli sebep, fâide.

Gökyüzüne, yıldızlara, bunların hareketlerine, doğup-batışlarına, ay ve güneşe, doğuş ve

batış yerlerinin her gün değişmesine... mevsimlerin ayırımı için güneşin yüksek ve alçak

olarak seyrine, gitmesine bir bak. İyi bil ki, her yıldızın yaratılmasında, şeklinde, renginde,

bulunduğu yere konmasında binbir hikmet vardır. Bedenindeki organların durumunu da buna

göre düşün. Onun da her parçasında ve her uzvun (organın) o yere konmasında pekçok

hikmetler vardır. Gökler ise bundan daha önemlidir. (İmâm-ı Gazâlî)

Müntezamdır cümle ef'âlin senin

Aklı ermez, hikmetine kimsenin.

(S. Abdülhakîm Arvâsî)

5. Fıkıh ilmi, helâl ve harâmı bildiren din ilmi.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Allahü teâlâ dilediği kimseye hikmet verir. Hikmet verilen kimseye muhakkak çok

hayır verilmiştir. (Bekara sûresi: 269)

6. İlm-i Ledünnî, mânevî ilim.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Biz, âl-i İbrâhim'e kitab ve (ondan ayrı olarak) hikmet verdik. (Nisâ sûresi: 54)

Kırk gün ihlâs ile İslâmiyet'e uyan kimsenin kalbini Allahü teâlâ hikmet ile doldurur.

(Hadîs-i şerîf-İhyâ)

7. Peygamber efendimizin sünneti.

Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyruldu ki:

Daha önce apaçık bir sapıklık içinde bulunuyorlarken, Allahü teâlâ içlerinden, onlara,

âyetlerini okur, (îtikâd, amel ve ahlâk bakımından) onları tertemiz yapar, onlara Kitabı

(Kur'ân-ı kerîmi) ve hikmeti öğretir bir peygamber gönderdiği gibi mü'minlere büyük bir

lütûfta bulunmuştur. (Âl-i İmrân sûresi: 164)

Hikmet-i Amelî:

İslâm ahlâkı.

Hikmet-i amelî; iyi huyları ve yararlı işleri, kötü huylardan ve çirkin işlerden ayırır. (Ali

bin Emrullah)

Hikmet-i Nazarî:

Fen bilgileri.

Hikmet-i nazarî, maddenin hakîkatini anlamağı sağlar. (Ali bin Emrullah)

HİLÂF:

Karşı, muhâlif, âdet ve kâidenin aksine.

Mucizelerin hepsi âdetin hilâfına olarak cereyân eder. (Hindli Rahmetullah Efendi)

Hilâf-ı Evlâ:

Yapılması sevâb fakat yapmamakla günâha girilmeyen hareket.

Müstehâbı terk etmek mekrûh değil, hilâf-ı evlâdır. (İbn-i Âbidîn)

HİLÂFET:

Halîfelik, emirlik, imâmlık (devlet reisliği).

1. Resûlullah'tan (sallallahü aleyhi ve sellem) sonra bütün müslümanlara imâmlık ederek

İslâmiyet'in emirlerinin tatbik edilmesine nezâret edip, İslâmiyet'e ve müslümanlara karşı

yapılan her türlü müdâhaleye cevap vermek vazîfesi. (Bkz. Halîfe)

Benden sonra hilâfet otuz senedir. Sonra melik-i adûd olur (ısırıcı sultanlar gelir).

(Hadîs-i şerîf-Tirmizî)

Biz bu işe, Peygamberlikle ve Allah'ın rahmeti ile başladık. Bundan sonra hilâfet ve

rahmet olur. Ondan sonra melik-i adûd olur. Ondan sonra da ümmetimde zulüm, işkence

ve karışıklık olur. (Hadîs-i şerîf-İzâlet-ül-Hafâ)

Dört büyük halîfenin birbirinden yükseklikleri hilâfetleri sırası iledir. Çünkü İslâm

âlimlerinin sözbirliğine göre; peygamberlerden sonra insanların en üstünü Ebû Bekr-i Sıddîk

hazretleri, ondan sonra Ömer-ül-Fârûk hazretleri sonra hazret-i Osman, sonra hazret-i Ali'dir.

(İmâm-ı Rabbânî)

2. İnsanları doğru yola sevk eden bir velînin, bir talebesinin mânen yetiştiğine ve

başkalarını da yetiştireceğine dâir izin vermesi.

Kendisine hilâfet verilecek zâtın bâtınının (yâni kalbi ve diğer âzâlarının) nisbete ve

hallere kavuşmuş olması, kötü huylardan temizlenmiş, iyi huylarla süslenmiş olması ve sabr,

tevekkül, kanâat, rızâ, teslim sâhibi olması dünyâya düşkün olmaması lâzımdır. (Abdullah-ı

Dehlevî)

Ahmed-i Yekdest hazretleri Serhend'de Muhammed Ma'sûm-i Fârûkî'nin hizmeti ile

şereflendi. On bir sene kahvesini pişirdi. Sonra hilâfet verilip Mekke-i mükerremede irşâda,

insanları doğru yola dâvete memur oldu. Otuz dokuz sene bu vazîfeyi yaptıktan sonra 1707'de

Mekke'de vefât etti. (Seyyid Yahya Efendi)

Hilâfet-i Mutlaka:

Tasavvufta bir velînin bir talebesinin mânen yetiştiğine ve başkalarını da

yetiştirebileceğine dâir verilen mutlak izin.

Ahmed Sa'îd-i Serhendî, babası ile birlikte Abdullah-ı Dehlevî hazretlerinin sohbetinde

bulunup Nakşibendî yoluna girdi. On beş yaşında bu sohbetlerle kemâle geldi. Abdullah-ı

Dehlevî hazretleri evlenmemiş idi. Bunu oğulluğa kabûl buyurdu. Hilâfet-i mutlaka ile

şereflendirdi. Çok velî yetiştirdi. 1861'de Medîne-i münevverede vefât etti. (Ebû Zeyd Fârûkî)

HİLÂLLEMEK:

Abdest alırken, el ve ayak parmakları ile sakalın ve kadınlarda sık saçların arasına ıslak

parmaklarını sokarak hareket ettirmek.

Parmaklarınızın arasını hilâlleyiniz ki, Allahü teâlâ da onları kıyâmet gününde ateşle

hilâllemesin. (Hadîs-i şerîf-Taberânî, Câmi-üs-Sagîr)

Abdest alırken ayak parmaklarını hilâllemeye ehemmiyet vermeli, müstehab deyip

geçmemelidir. Müstehabları hafîf görmemelidir. Bunlar, Allahü teâlânın sevdiği, beğendiği

şeylerdir. (İmâm-ı Rabbânî)

HÎLE:

Sahtekârlık, hud'a. Aldatmak, yanıltmak.

Hîle ile rızık artmaz. Malın bereketini giderir. Hîle ile azar azar biriktirilen şeyler, ansızın

gelen bir felâketle, birden bire giderek geride yalnız günâhları kalır. Her san'atta hîle

yapmamak farzdır. Çürük iş yapmak ve gizlemek haramdır. (Muhammed Gazâlî)

Hîle-i Bâtıla:

Haramı helâl ve helâli haram yapmak veya farzı kendisine uygun gelecek şekilde yapmak

yâhut birinin hakkına mâni olmak veya haksız mal ele geçirmek için yapılan hîle.

Farz olduktan sonra zekât vermemek için hîle-i bâtıla yapmak haramdır. (İmâm-ı Gazâlî)

Haramı helâl yapmak için hîle-i bâtıla yapmak yahûdîlerin âdetidir. (Abdülganî Nablüsî)

Hîle-i Şer'iyye:

Şer'î (dînî) çâre. Müslümanların, İslâmiyet'e uymaları ve haram işlememeleri için ihtiyatlı

yol aramaları. Herhangi bir hususta İslâmiyete uymağa mani bir durum bulununca o şeyi

yapabilmek için kolay olan bir çâre aramak veya bu sûretle bulunan çıkış yolu.

Âciz olanın, zarûrete düşenin, ibâdetini kaçırmamak veya haram işlememek için hîle-i

şer'iyye yapması lâzım olur. (Süleymân bin Cezâ)

HİLL:

Hac veya umre için ihrâma girilen mîkât denilen yerler ile Harem yâni Mekke şehri sınırı

arasına verilen ad. Harem adı verilen yerde ihramlı iken yapılması haram (yasak) edilen

şeyler, burada helâl olduğu için Hill adı verilmiştir. Hill'in Mekke-i mükerremeye en yakın

yeri batı taraftaki Ten'im denilen yerdir.

Mîkâttan (ihrâma girilen yerden) geçerken bir iş için Hill'de kalmayı niyet edenlerin ve

Hill'de oturanların hacdan başka niyetle ihrâmsız (iki parçadan meydana gelen dikişsiz elbise

olmaksızın) Harem'e girmeleri câizdir. Meselâ Cidde şehri Hill'dedir. Hac için, Hill'de

oturanlar Hill'de; Harem'de oturanlar Harem'de ihrâma girerler. (M.Mevkûfâtî)

Hac etmemiş fakîrin başkası yerine hacca gitmesi câiz ise de, Hill'e gidince, kendisine de

hac etmek farz olur. Mekke'de kalıp sonraki senede kendi haccını yapması lâzım olur. (İbn-i

Âbidîn)

HİLKAT:

1. Yaratılış, yaratılma.

Üzerinde yatıp kalktığınız, yiyip içtiğiniz, gezip dolaştığınız, gülüp oynadığınız,

dertlerinize devâ, korkulara, sıcağa-soğuğa, açlığa-susuzluğa, yırtıcı ve zehirli hayvanlar ile

düşmanların hücumlarına karşı koyacak vâsıtaları bulduğunuz şu yer küresi yapılırken, taşları,

toprakları hilkat fırınlarının ateşlerinde pişirilirken, suyu ve havası kudret kimyâhânesinde

imbiklerden çekilirken, siz nerede idiniz, ne içinde idiniz, hiç düşünüyor musunuz? (Seyyid

Abdülhakîm Arvâsî)

İslâmiyet'i işitmeyen çok kimse vardır ki, önceleri bozulmuş, uydurulmuş dinlerin

mensuplarına aldanmışlar, astronomide ve fen mensuplarına ve bilhassa tıb ilminde

gördükleri nizamlı hâdiselerin birbirlerine bağlantılarını düşünerek, hilkatin sırlarını bu

hesaplı düzenin hakîkatini anlamak istemişlerdir. Bunlar yine akl-i selîmleri ile İslâmiyet'in

bildirdiği güzel ahlâkın bir çoğunu bulup müslüman gibi yaşamış, kendilerine ve başkalarına

faydalı olmuşlardır. (M. Sıddîk bin Saîd)

İnsanın hilkatından maksat, kulluk vazîfelerini yapmaktır. (İmâm-ı Rabbânî)

2. Doğuştan gelen vasıf, cibiliyet, fıtrat. (Bkz. Fıtrat)

HİLLET (Hullet):

Halîl (dost) olmak, dostluk. Halîlullah İbrâhim aleyhisselâma mahsûs bir makâm.

Hillet makâmı, asâleten İbrâhim aleyhisselâma mahsûstur. (İmâm-ı Rabbânî)

HİLM:

Yumuşak huylu olmak, kızmamak. Gücü yettiği halde affetmek.

Yâ Rabbî! Bana ilim ver. Hilm ile zînetlendir. Takvâ (haramdan kaçmayı) ihsân eyle!

Âfiyet ile beni güzelleştir. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Allahü teâlâ, hayâ, hilm ve iffet sâhiblerini sever. Fuhuş (çirkin) söyleyenleri ve

sarkıntılık yaparak dilenenleri sevmez. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

İlim, öğrenmekle; hilm de gayretle hâsıl olur. Allahü teâlâ hayırlı iş için çalışanı,

maksâdına kavuşturur. Kötülükten sakınanı, ondan korur. (Hadîs-i şerîf-Berîka)

Hilmi sebebiyle kul, gündüzleri oruç tutan, geceleri namaz kılanların derecesine

kavuşur. (Hadîs-i şerîf-Mektûbât-ı Ma'sûmiyye)

Öfke ânındaki hilm, zâlimlerin gazabından korur. (Hazret-i Ali)

Allahü teâlânın hilmi o kadar çoktur ki, kullarının cezâlarını vermekte acele etmiyor.

(İmâm-ı Rabbânî)

HİLYE-İ SEÂDET:

Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem görünüşü veya O'nun görünen bütün

uzuvlarının şeklini, sıfatlarını, isimlerini ve güzel huylarını anlatan yazılar. Süslü levhalar

üzerine yazılan bu yazılara Hilye-i şerîf de denir.

Pek çok siyer kitabında Peygamberimizin Hilye-i seâdeti geniş ve açık olarak senedleri ve

vesîkalarıyla yazılmıştır. Peygamber efendimizin Hilye-i seâdeti kısaca şöyledir: Mübârek

yüzü ve bütün âzâ-i şerîfesi (organları) ve mübârek sesi, bütün insanların yüzlerinden,

âzâlarından ve seslerinden güzel idi. Mübârek yüzü bir miktâr yuvarlak idi. Neş'eli olduğu

zaman mübârek yüzü ay gibi nurlanır, parlardı. Gündüz nasıl görürse gece de öyle görürdü.

Önünde olanları gördüğü gibi, arkasında olanları da görürdü. Yana ve geriye bakacağı zaman

bütün bedeni ile dönüp bakardı. Mübârek gözleri büyük idi. Mübârek kirpikleri uzun idi.

Mübârek gözlerinde bir miktâr kırmızılık vardı. Mübârek gözlerinin karası gâyet siyâh idi.

Alnı açık, kaşları ince idi. Kaşları arası açık idi. Mübârek burnu gâyet güzel olup, orta yeri bir

miktâr yüksek idi. Ağzı küçük değildi. Mübârek dişleri beyaz olup, ön dişleri seyrek idi. Söz

söylediği zaman sanki dişleri arasından nûr çıkardı. Mübârek sözleri gâyet kolay anlaşılır,

gönülleri alır, rûhları cezbederdi. Güler yüzlü olup, tebessüm ederek gülerdi. Mübârek

parmakları iri idi. Mübârek kolları etli idi. Avuçlarının içi geniş idi. Bütün vücûdunun kokusu

miskten güzel idi. Mübârek kolları, ayakları ve parmakları uzun idi. Mübârek karnı geniş

olup, göğsü ile karnı berâber idi. Göğsü geniş idi. Çok uzun boylu olmayıp, kısa da değildi.

Mübârek saçları ve sakallarının kılı çok kıvırcık ve çok düz değil yaratılıştan ondüle idi.

Kırmızı ile karışık beyaz benizli olup, gâyet güzel, nûrlu ve sevimli idi. Güzel huyların hepsi

Resûlullah'ta sallallahü aleyhi ve sellem toplanmıştı. (Muhammed Sıddîk bin Saîd)

HİMMET:

1. Kast, irâde, kuvvetli istek, arzu. Allahü teâlânın velî kullarından bir zâtın, kalbinde

yalnız bir işin yapılmasını bulundurup, başka bir şeyi kalbine getirmemesi ve Allahü teâlâdan

o işin olmasını dileyerek, bu şekilde mânevî yardımda bulunması.

Evliyânın himmeti, yaktı beni kül eyledi

Sofiyim buldum safâyı dü cihanım kalmadı

Ahmedî der; "Yâ ilâhî! Sana şükrüm çok durur

Hamdülillah aşk-ı Hak'tan gayrı vârım kalmadı.

(Sultan Birinci Ahmed Han)

2. Gayret.

Kişinin kıymeti, himmetine göredir. Eğer onun himmeti dünyâ için ise, onun hiçbir

kıymeti yoktur. Eğer Allahü teâlânın rızâsı ise, onun kıymetine ulaşmak pek zordur. (Ebû

İshâk el-Kassâr)

Kişinin himmeti dağları yerinden söker. (Ubeydullah-ı Ahrâr)

HİSÂB (Hesâb):

Öldükten sonra, dünyâda yaptıkları işlerden dolayı insanların sorguya çekilmesi. (Bkz.

Hesâb)

HİSBET:

İyiliği emr edip kötülükten alıkoymak husûsunda, hükûmet adamlarının bizzat işe karışıp

gerekeni yapmaları. İhtisâb da denir. (Bkz. Muhtesib)

Emr-i ma'rûf ve nehy-i münkeri el ile yapmak hükûmet adamlarına, dil ile yapmak din

adamlarına, kalb ile yapmak da her müslümana farzdır. El ile yapmağa, hisbet denir. Dili ile

yapmağa, vâz ve nasîhat denir. Hisbet yaparak çalgıları, içki şişelerini kırmak yalnız hükûmet

me'murlarının vazîfesi olduğu için, başkaları kırarsa öderler. Hisbet yapmak, el ile mâni

olmak din adamlarına farz değil ise de, günâh işlenirken engel olmaları câizdir. Fakat din

adamı, hisbet yaparken fitne uyandırmamalıdır. Yâni, kendinin ve müslümanların dînine veya

dünyâsına zarar gelecek olursa, hisbeti terk etmesi vâcib olur. Hisbet yaparken kendinde kibr,

riyâ (gösteriş), sû-i zan (kötü zan), meşhûr olmak düşüncelerinin hâsıl olması ve müslümana

hakâret ve onu câhillikle itham etmesi fitne olur. (Abdülganî Nablüsî)

HİSSE:

Bölünebilen bir mal veya şeyin her ortağa âit olan kısmı, ortaklardan her birinin hakkı,

payı.

Bir sığırı veya deveyi, yedi kişiye kadar müslüman, bâliğ kimseler, ortak olarak satın alıp

kesebilirler. Sekiz kişinin yedi sığırı ve iki kişinin iki koyunu ortak satın almaları câiz olmaz.

Çünkü her birinin her hayvanda hissesi vardır. (Fetavâ-i Hindiyye)

Yedi kişi ortaklaşa bir sığırı kurban ettikten sonra, ortakların hisselerini ayırmadan önce,

hiç kimseye hediye etmeleri câiz değildir. (Ahmed Zühdü Efendi)

Hisse-i Şâyia:

Bir şeye ortak olanların taksim edilmemiş paylarından her biri; ortak mülkiyet.

Bir kimse evini iki kişiye hediye etse, câiz olmaz. Çünkü taksimi mümkün olmayan şeyi

hisse-i şâyia olarak vermek câiz değildir. (İbn-i Âbidîn)

Bir binânın yarısı Ahmed'in, üçte biri Ömer'in, altıda biri Ali'nin olsa; Ahmed, hisse-i

şâyiasını satsa, Ömer ve Ali almak isteseler, yarısını Ömer, yarısını da Ali alır. Ömer,

hissesine göre iki misli alamaz. (İbn-i Âbidîn)

HİŞÂMİYYE:

Hazret-i Ali'yi sevdiğini iddiâ ederek diğer Eshâb-ı kirâmı (Peygamberimizin

arkadaşlarını) kötüleyen şîanın kollarından olan bozuk bir fırka, topluluk.

Şiîlik, hazret-i Ali zamânında ortaya çıktı. İnsanlar arasında yayılması daha sonra başladı.

Hicretin altmış senesinde Kisâniyye, altmış altı senesinde Muhtâriyye ve yüz dokuz senesinde

Hişâmiyye fırkaları ortaya çıktıysa da tutunamadılar, yok oldular. (Abdülazîz Dehlevî)

Hişâmiyye fırkası iki kısımdır. Bir kısmı Hişam bin el-Hakem er-Râfizî'ye bağlanır.

Bunlara Hakemiyye de denir. İkinci kısmı ise, Hişâm bin Sâlim el-Cevâlikî'ye bağlıdır.

(Abdülkâhir Bağdâdî)

Hişâm bin Hakem'in kurduğu Hişâmiyyeye göre; Allah sınırlı ve sonlu olan bir cisimdir.

Uzunluğu, genişliği ve derinliği vardır. Gümüşten yapılmış, saf bir zincir ve her yanı yuvarlak

inci gibi ışıldayan bir nûrdur. İmâmlar günâhlardan korunmuş olduğu hâlde peygamberlerin

günah işlemesi câizdir. (Abdülkâhir Bağdâdî)

Hişâm bin Sâlim el-Cevâlikî'nin kurduğu Hişâmiyyeye göre; Allah insan şeklindedir. O, et

ve kandan olmayıp, yükseklerde parlayan yüksek bir nûrdur. O'nun elleri, ayakları, gözleri,

kulakları, burnu ve ağzı vardır. Üst yarısı boş, alt yarısı ise doludur. O'nun siyah saçları ve

hikmet fışkıran bir kalbi vardır. (Abdülkâhir Bağdâdî)

HİTÂB:

Söyleme, buyurma.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde Peygamber efendimize hitâb ederek; "Kur'ân-ı kerîm

okuyacağın zaman, Eûzü... söyle" buyurdu. (Nahl sûresi: 97)

Hitâbe (Hitâbet):

Dinleyicilere bilgi vermek ve yol göstermek için yapılan konuşma.

Allahü teâlâ âyet-i kerîmede meâlen, Şuayb aleyhisselâmın kavmi olan Medyen ahâlisine

hitâbesini şöyle bildirmektedir:

Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin O'ndan başka hiçbir ilâhınız yoktur.

Rabbinizden size apaçık bir burhân geldi. Artık ölçeği tartıyı tam tutun. İnsanların

haklarını eksik vermeyin. Yeryüzünü ıslâhından sonra fesâda vermeyin. (A'râf sûresi: 85)

Peygamber efendimizin, akrabâsını dîne dâvet hitâbesi şöyledir:

Hamd, yalnız Allahü teâlâya mahsustur. Yardımı, ancak O'ndan isterim. O'na inanır,

O'na dayanırım. Şüphesiz bilir ve bildiririm ki, Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. O

birdir. O'nun eşi ve ortağı yoktur. Size aslâ yalan söylemiyorum. Doğruyu bildiriyorum.

Sizi bir olan ve O'ndan başka ilâh olmayan Allahü teâlâya îmân etmeye dâvet ediyorum.

Ben O'nun size ve bütün insanlığa gönderdiği peygamberiyim. Vallâhi siz, uykuya

daldığınız gibi öleceksiniz, uykudan uyandığınız gibi diriltileceksiniz ve bütün

yaptıklarınızdan hesâba çekileceksiniz. İyiliklerinizin karşılığında mükâfât,

kötülüklerinizin karşılığında cezâ göreceksiniz. Bunlar da ya Cennet'te ebedî (sonsuz)

kalmak veya Cehennem'de ebedî kalmaktır. İnsanlardan, âhiret azâbı ile ilk korkuttuğum

kimseler sizlersiniz. (İbn-i Hişâm)

HİZB:

1. Bölük, taraftar.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Kim Allah'ı, Peygamberini ve mü'minleri yâr (dost) edinir yardımda bulunursa,

şüphesiz onlar, Allahü teâlânın hizbidir. Üstün gelecek olanlar onlardır. (Mâide sûresi: 56)

2. Kur'ân-ı kerîmin yirmi sayfadan meydana gelen cüzlerinin dörtte biri olan beş sahife.

Hizb-üş Şeytân:

Şeytânın aldatmalarına kapılan topluluk. Şeytanın taraftarı, şeytana uyanlar.

Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:

Bunları şeytan kaplamış ve (dil ve kalpleriyle) Allah'ı hatırlamayı kendilerine

unutturmuştur. Bunlar şeytanın hizbidirler. Hizb-üş-Şeytân muhakkak hüsrâna

düşenlerdir. (Mücâdele sûresi: 19)

HİZMET:

Birinin işini görme.

Anne ve babanız sizin hizmetinize muhtâc iseler, onlara hizmeti canınıza minnet

biliniz. (Hadîs-i şerîf-Riyâd-un-Nâsihîn)

Ey dünyâ! Bana hizmet edene hizmetçi ol! Sana hizmet edene güçlük göster! (Hadîs-i

kudsî-Berîka)

Cenâzelerde hizmet etmekte bulun! Allah rızâsı için cenâzenin mezârına bir kürek toprak

atıver! O attığın toprak, kıyâmette terâzîne konacaktır. (Süleymân bin Cezâ)

Bir kimse din hizmelerinde bulunsa ve bu hizmetlerde, nefsine bir pay ayırsa, yaptığı

hizmetlerin tadını ve faydasını bulamaz. (Ebû Süleymân Dârânî)

Dîne yaptığı hizmetlere, İslâmiyet'i kuvvetlendirmesine ve insanların doğru yola

gelmelerine sebeb olmasına güvenmemeli ve bunlarla övünmemelidir. (İmâm-ı Rabbânî)

Hizmet görmek istiyen hocasına hizmet etsin. (Abdullah-ı Dehlevî)

HUBB-I DÜNYÂ:

Dünyâ sevgisi. Ölümden sonra işe yaramayacak olan şeylere düşkün olmak. Dünyâ;

haramlar, mekruhlar ve Allahü teâlâyı unutturan her şeydir. (Bkz. Dünyâ)

Hubb-ı dünyâ arttıkça, âhirete olan zarar da artar. Âhiret sevgisi arttıkça, dünyânın

ona zararı azalır. (Hadîs-i şerîf-Mektûbât-ı Rabbânî)

Hubb-ı dünyâ, günahların başıdır. (Hadîs-i şerîf-Mektûbât-ı Rabbânî)

HUBB-I FİLLÂH VE BUĞD-I FİLLÂH:

Allahü teâlâ için sevmek ve Allahü teâlâ için düşmanlık etmek.

Allahü teâlâya Cebrâil aleyhisselâm gibi ibâdet etseniz; hubb-ı fillâh ve buğd-ı fillâh

yapmadıkça, hiçbirisi kabûl olmaz! (Hadîs-i şerîf-Mektûbât-ı Ma'sûmiyye)

Amellerin, ibâdetlerin en kıymetlisi, hubb-ı fillâh ve buğd-ı fillâhtır. (Hadîs-i

şerîf-Berîka)

Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma; "Yalnız benim için ne yaptın" buyurdu. "Yâ Rabbî!

Senin için namaz kıldım, oruç tuttum, zekât verdim ve zikr yaptım (Seni andım)" cevâbını

verince; "Kıldığın namazlar seni Cennet'e kavuşturacak yoldur, kulluk vazîfendir.

Oruçların seni Cehennem'den korur. Verdiğin zekâtlar, kıyâmet günü sana gölgelik olur.

Zikirlerin de o günün karanlığında sana ışık olur. Benim için ne yaptın?" buyurdu. "Yâ

Rabbî! Senin için olan şeyi bana bildir" deyince, Allahü teâlâ; "Yâ Mûsâ! Sevdiklerimi

sevdin mi ve düşmanlarıma düşmanlık ettin mi?" buyurdu. Mûsâ aleyhisselâm, Allahü

teâlâ için olan en kıymetli şeyin Hubb-ı fillâh buğd-ı fillah olduğunu anladı. (Hadîs-i

şerîf-Mektûbât-ı Ma'sûmiyye)

Allahü teâlânın en çok sevdiği ibâdet, hubb-ı fillâh ve buğd-ı fillâhtır. (Süleymân bin

Cezâ)