İBN ÂBİDİN'İN HAYATI VE ESERLERİ

A) HAYATI :

Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdulazîz b. Ahmed b. Abdurrahîm ed-Dımaşkî eş-şehîr b. İbn Abidin.

d. 1198/1784, Dımaşk. v. 1252/1836, Dımaşk.

Çok küçük yaşta Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen İbn Abidîn, ticarete alışmak maksadıyla işyerlerinde

babasına yardım ediyordu. Bir gün işyerinde Kur'an okurken oradan geçen bir zatın, burada Kur'an

okumakla kendisini dinleyemeyenleri günâha soktuğunu ve üstelik «lahn» ile okuduğunu

söylemesi üzerine İbn Âbıdîn, vaktin Şeyhu'l-kurra'sı Said el-Hamevî'den kıraat dersleri almağa

başladı. Bu sıralarda daha buluğa ermemiş bulunan ibn Âbidîn, el-Mfeydâniyye. el-Cezeriyye ve

eş-şâtıbiyye adlı eserleri ezberledi. Hocasından ayrıca sarf, nahiv ve şafii fıkhı okuyan İbn Âbidîn

«ez-Zübed»! ve diğer bazı metinleri ezberledi.

Daha sonra Muhammed şakir es-Salimi el-Umeri el-Akkâd'dan akli ilimleri, hadis ve tefsir okuyan

ibn Âbidîn hanefî mezhebine geçerek fıkıh ve usule dair eserleri okudu. Bu hocasından

«el-Bahru'r-Râik» ve bazı şerhleriyle beraber «el-Hidâyeayi okurken 1222 h. yılında hocasının vefatı

üzerine, yarım kalan kısımları hocasının en büyük talebesi Muhammed Saîd el-Halebî eş-Şâmî'den

okudu.

Alâuddîn Muhammed. Kurretu'1-Uyûn, s. 8; M. Zihnî, Kitâbu't-Terâcim. s. 90-91, Sarkis, c. I, s. 150

Daha 17 yaşında iken «el-Kâfî fi'1-arûz ve'1-Kavâfî» adlı eseri şerheden ibn Âbidirı, es-Sâlimi'nin

1222 h. yılında vefatına kadar ayrıca en-Ne-safî (v. 710/1310)'nin el-Menâr» adlı eserine el-Haskofî

(v. 1088/1677)'-nin yaptığı şerhe birisi kaybolan ve diğeri de «Nesemâtu'l-Eshâr» adıyla bugün

mevcut olan iki haşiye, «Fethu Rabbi'l-Erbâb» adıyla «Lubbu'l-El-bâb şerhu Nebzeti'l-İ râb»a bir

haşiye, «el-İştibâh an ibâreti'l-Eşbâh» adlı bir risale ile hocasının isnadlarının «el-Ukûdu'l-Lâlî

fl'l-Esânidi'l-Avâlî» adıyla bir fihristini yazmıştır.

Alâuddin Muhammed, a. g. e, s. 6

es-Sâlimî adlı hocası yoluyla «Kadirî» tarikatına da giren İbn Âbidin, muhaddis Muhammed

el-Kezberi'den, Ahmed el-Attâr ve şeyh el-Emîr el-Kebîr el-Mısrî'den de ders okumuştur.

Alâuddîn Muhammed, a. g. e, s. 9 ibn Âbidîn için ayrıca bk: Ziriklî. 6, 267; Kehhâle, 9, 77

İbn Abidîn'in oğlu babasının şeceresini sayarken Onu, Cafer es-Sâ-dık, Muhammed el-Bâkır,

Zeynu'l-Âbidîn ve Hz. Hüseyin yoluyla Hz. Fatima'ya ulaştırır.

Alâuddin Muhammed, Kurretu'l-Uyûnil-Ahyâr, s. 6

İbn Âbidîn'e «Muhammed Emîn» adını, keşif sahibi amcası Salih, annesinin rahminde iken

vermiştir.

Alâuddin Muhammed. a.g.e. s. 9

Oğlunun ifadesine göre İbn Âbidîn uzun boylu, geniş azalı ve beyaz tenli idi. Siyah saçları arasında

hafif aklar vardı. Çoğu gecelerini ağlayarak geçiren ve devamlı abdestli gezen İbn Abidîn

umumiyetle geceleri te'lif, gündüzleri de tedris ile meşgul olur ve Ramazan ayında da her gece bir

hatim okurdu. Geçimini de ortaklaşa yaptığı ticaret geliri ile temin ederdi.

a. g. e.. s. 7

«Tarih» sahibi El-Muhibbî'nin kızı İbn Âbidin'in baba-annesi idi. İbn Âbidîn, babasını 1237 h. yılında

kaybetmiş. annesi de kendisinin vefatından iki yıl sonra 1254 h. yılında vefat etmiştir.

a. g. e., s. 8

19. asrın büyük muhakkik ulemasından olan İbn Âbldîn'in seçkin talebeleri arasında devrin ileri

gelen şu alimleri bulunmaktadır:

Kardeşi Seyyid Abdulğani ve oğlu Ahmed Efendi (Dımaşk fetva emini),Yahya es-Serdest, Abdulğanî

el-Ğânımî el-Meydânî (Kudurİ ve Akidetu't-Tahâuî şarihi), Hasan el-Beytâr ve oğlu Muhammed

Efendi el-Beytâr (Dımaşık fetva emini), Ahmed Efendi İslâmbolî (Dürer muhşisi) Seyyid Hasan.

er-Resâme, Yusuf Bedruddin el-Mağribî, Abdulkadir el-Câbî, Muhammed el-Caklî, Muhammed

Efendi el-Münîr, Abdulkadir el-Halasî (ed-Durru'l- Muhtâr şarihî), Alî Efendi el-Murâdî (Dımaşk

Müftüsü), Abdulhalîm Molla (Anadolu Kazaskeri ve Şam Kadısı), Hasan b. Halîl, Muhammed Tâlû,

Muhyiddîn el-Yâfî, Ahmed el-Mahlâvî, Abdurrahman el-Cemel el-Mısrî, Eyyüb el-Mısrî, Molla

Abdurrezzâk el-Bağdâdî (dipnotgoster61665), Muhammed Efendî Câbîzâde (Medine Kadısı).

Muhammed Efendi el-Halvânî (Beyrut Müftüsü).

a. g. e.. s. 10 a. g. e., s. 8

B) ESERLERİ :

1 - Reddu'l-Muhtâr ala'd-Durri'l-Muhtâr.

«İbn Abidîn'in Hâşiyesi» diye tanınan bu eser, et-Timurtâşî'ye (v. 1004/ 1595) ait «Tenvîru'l-Ebsâr»

adlı esere el-Haskefî'nin (v. 1088/1677) «ed-Durru'l-Muhtâr» adıyla yaptığı şerhin haşiyesidir.

İbn Âbidîn, bu eserin te'lifine hocası Muhammed Şâkir'in 1222 h. yılında vefat etmesinden sonra 24

yaşlarında iken başladı.

a. g. e.. s.e

Müellifin ifadesinden de anlaşıldığı gibi eserde, «ed-Durru'l-Muhtâr»ın ibareleri tankih, rumuz ve

işaretleri tavzih, sahih ve mutemed olan görüşleri ile tenkid edilen ve muteriz olanları beyan

edilirken daha evvel kimsenin vuzuha kavuşturmadığı müşkil meseleler ve mudil havadisler de

zikredilmiştir. Mütekaddimîn ulemanın eserleri ve müteahhirîn ulemanın eserlerinin hulasasıyla, bu

ulemanın garib havadislerle ilgili olarak yazdıkları risalelerden istifade edilerek meselelere ışık

tutulmuştur. Eserde bilhassa İbn Nuceym'in (v. 970/1562) 40, eş- Şurunbulâlî'nin (v. 1069/1658) 60

risalesi ile Alîyu'l-Kârî (v. 1014/1605), Abdulğanî en-Nâb-lusî (v. 1143/1731) ve Allâme Kâsım'a (v.

879/1474) ait muhtelif risalelerle «el-Bahru'r-Râik», «el-Mineh», «el-Eşbâh, «Câmi ul-Fusûleyn»in

Hayruddîn er-Remlî'ye (v. 1081/1671) ait haşiyeleri ve «Fetâvâ»sı. ibnu'ş-Şel-bî (v. 947/1540)'nin

«Fetâvâ»sı, er Rahîmî (v. 1104/1692) ve Şeyh İsmail (v. 1113/1701)'in Fetâvâ'larıyla

«el-Fetâvâ'z-Zeyniyye», et-Timurtaşiyye, el-Hâmidiyye ve diğer bazı fevta kitaplarından büyük

ölçüde istifade edilmiştir. Ayrıca kendilerine itimad edilen seçkin ulemanın eserlerinden istifade

edildiği gibi bu eserlerde vuku bulan hata ve sehivler de beyan edilmiştir. Bilhassa fetva kitapları ve

şerhlerle, «el-Bahru'r-Râik», «en-Nehru'l-Fâık, «el-Mineh», «el-Eşbâh», «Dürer» ve haşiyelerini bu

cümle-den sayabiliriz.

İbn Âbidin, Reddu'l-Muhtâr, c. III, s. 215-216

İbn Âbidîn, eserini, baştan sona kadar müsvedde olarak yazdıktan sonra, Kitâbu'l-İcâre'den eserin

sonuna kadar olan kısmı temize çekti. Daha sonra eserin başından başlayıp «Bâbu kitâbi'l-kddî

ile'l-kâdi» ile «Kıtâbu'ş-şehâdet» arasında «Mesâilu'ş-şettâ» adındaki bölüme gelince vefat etti. Bu

bölümden «Kitâbu'l-hibe»nin sonuna (Kitâbu'l-icâre'nin başına) kadar olan kısım temize çekilmediği

için, eser tabedilirken bu bölüm müellifin oğlu tarafından müsveddelerden olduğu gibi çıkarılmıştır.

a. g. e.. c. IV. s. 362, 523; Alâuddîn M.. a. g.e., s. 34

Müellifin oğlu Alâuddîn Muhammed (d. 1244/1828, Dımaşk; v. 1306/1889, Dımaşk) tarafından,

babasının eserine «Kurretu Uyûni'l-Ahyâr li-Tekmileti Reddi'l-Muhtâr» adıyla bir tekmile yapılmıştır.

Alauddîn Muhammed, 1285 h. yılında İstanbul'a gelip «Mecelle Cemiyeti ne katıldı. Üç yıl sonra

dönüşünde Ahmed Cevdet Paşa'nın da ısrarı üzerine, babasının «ed-Durru'l-Muhtâr»ın nüshası

üzerinde bıraktığı bir takım talikat, tahrirat ve itirazları da nazara alarak tekmileyi yazmıştır.

Şeyh Saîd ve Abdurrahman el-Kezberî'den ders alan Alauddin Muhammed, Trablus katıldığı ve

Dimaşk Maarif Meclisi ikinci reisliği vazifelerinde de bulunmuştur.

Alauddin M.. a. g. e, s. 3-4; el-Bağdadî, Hediyye. II. 388; Sarkis. I. 100; Zirlklî. 7. 152; Kehhâle. 11.

193.

İbn Âbidîn'in eserine, Abdulkadir b. Mustcrfa er-Râfiî el-Fârukî (1238/ 1822; v. 1323/1906)

«et-Tahrîru'1-Muhtâr li-Reddi'l-Muhtâr» adlı «Takrirâ-tu'r-Râfiî» diye de bilinen talikatı yazmıştır.

İbn Âbidîn'in haşiyesinin, Ahmed Mehdî el-Hıdr tarafından modern hukuk tanzimi de nazara alınarak

yapılan bir mevzu fihristi vardır. Alfabetik esasa göre tertip edilen eser 316 s. olup ilk baskısı 1962

yılında yapılmıştır.

bk. İslâm Araştırmaları Enstltüsü Kütüphanesi Nu: R-3843

İbn Abidîn haşiyesinin ve bu haşiye üzerine yazılan eserlerin baskı yılı ve yerleri :

Sarkis. I. 152, 924; Brockelmann, S, II, 428. 773

Reddu'l-Muhtâr:.Kahire 1263, 1307, 1317, 1323/6; Bulak 1272, 1286, 1299; Ind. 1288; İstanbul 1307

(5c.).

Kurretu Uyûni'l-Ahyâr: Beyrut 1272; Bulak 1299; Kahire 1327, İstanbul 1293.

Takrirâtu'r-Râfiî: Mısır 1323.

2 - el-Ukûdu'd-Dürriyye fî Tenkîhı'l-Fetâvâ'l-Hâmidıyye. Hâmid b. Alî b. ibrahîm b. Abdurrahman

el-imâdî ed-Dımaşkî (d. 1103/ 1692; v. 1171/1757)'nin «el-Fetâvâ'l-Hamidiyye» adlı eserinin tankihidir.

el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn. II. 113

Hamid Efendi'nin 1137-1155 h. yılları arasında Dımaşk müftülüğü yaptığı 18 yıllık müddet zarfında

verdiği fetvaları muhtevidir. İbn Âbidîn, müellifin son devirde yaşamış olması, sika müteahhirin

ulemanın görüşlerini kaydetmesi ve bu hususta geniş bir ıttılaa sahip olması bakımından eseri en

faydalı ve mutemed kitablardan sayar. Fakat müellifin eseri iyi tertip etmemesi, mükerrer ve iştihar

bulan meseleleri düşürmemesi, çoğu zaman cevabı bir yerde verip ona uygun nakli başka bir yerde

vermesi gibi sebeplerle İbn Âbidîn bu eserin ihtisar ve tankihine karar verdiğini belirtir. İbn Âbidîn,

meşhur mesaili ve mükerrerleri çıkarıp bazı yerlerde takdim ve tehir yaparak lüzumlu kayıt ve

teyidlerde bulunmuştur.

İbn Âbidin;elUkûdu'd-Dürriyye,Bulak l300,l,2;II.335. Eser, Bulak 1300. Kahire 1310 yıllarında basıldı.

bk. Brockelmann. S. II, 434, 773

Brockelmann, Hamid Efendi'nin eserini «Muğnî'l-Müstefti on suâli'l-Müftî fi'l-Fetâvâ» diye verirken,

(dipnotgoster61693) el-Bağdadî de bu eseri «el-Fetâvû'l-Hâmidiyye»den ayrı olarak kaydetmektedir.

(18)Brockelmann. S. II, 434; (19)el-Bagdadî, Hecliyye. I. 261; İzâhu'l-Meknûn. II. 520

Brockelmann ve Sarkis'in, İbn Âbidîn tarafından tankih edilen eseri, Hamid b. Muhammed

el-Kastamûnî el-Konevî'nin (v. 985/1577) «el-Fetâ-vâ'l-Hâmidiyye» adlı eseri olarak kaydetmeleri

hatadır.

(20)Sarkis. 1. 739; Brockelmann. G, II. 572, S. II, 644

Hamid Efendi'nin ayrıca, «Şerhu'l-lzâh fi'l-Furû, el-Metâlibu's-Seniy-ye li'l- Fetâvâ'l-Âliyye,

el-Akdu's-Semin fî tercümeti sahibi'l-Hidâye Bur-hâniddin, Salâhu'l-Âlem bi-İftâi'l-Âlim,

el-Kavlu'l-Akvâ fî Ta'rifi'd-Da'vâ, Teka'ku u's-Sin fî Nikâhi'i-Cinn, el-Luma' fi Tahrimi'l-Muta'» adlı

eserleri vardır.

el-Bağdadî. Hediyye, I, 261; Ziriklî. II. 166

3 - Nesemâtu'l-Eshâr.

en-Nesefî (v. 710/1310)'nin «Menâru'l-Envâr» adıyla fıkıh usulüne dair yazdığı esere el-Haskefi (v.

1088/1677) tarafından «İfâdetu'l-Envâr» ismiyle yapılan şerhin haşiyesidir.

ul-Bagdadî, İzahu-l Meknun. II, 554;

Eserin baskı yıl ve yerleri: istanbul 1300, Kahire 1328

Brockelmann, S. H. 264. 773

4 - Minhetu'l-Hûlik ala'l-Bahri'r-Râlk. Ibn Nuceym'e (v. 970/1562) ait «el-Bahru'r-Raik» adlı eserin

haşiyesi olup eserin hamişinde olarak Mısır 1311 yılında basıldı.

el Bağdadî, a.e., II, 578; Sarkis, I, 265; Brockelmann. S, H. 252

İbn Âbidîn'in Risaleleri : (dipnotgoster61707) (XX) 1 - el-İbâne an Ahzi'l-Ücre ani'l-Hidâne Dımaşk

1301 (18 s.)

Sarkis, I. 150; Brockelnnann, S, II. 773. 32 risale birarada İstanbul 1325'de basıldı. 1325 tarihliler bu

eserin içindedirler. El Bağdadi, a. e., I, 7

2 - İthâfu'z-Zekiyyi'n-Nebîh bi-Cevâbi mâ Yekülu'l-Râkih Dımaşk 1301, İstanbul 1325 (14 s.)

a.g.e.,1,18

3 - İcâbetu'l-Ğavs bi-Beyâni Hâli'n-Nukebâ ve'n-Nucebâ ve'l-Eb-dâl ve'l-Evtâd ve'l-Ğavs. İstanbul

1325 (20 s.)

el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn, I, 25

4 - Ecvibe Muhakkika an Es'iletin Müteferrika. Dımaşk 1302 İstanbul 1287 (21 s.)

a. g. c., I, 28

5 - İIâmu'I.AIâm li-İkrâri'1-Âmm Dımaşk 1301 (26 s.)

a. g. e., I, 100

6 - el-Akvâlu'l-Vâdihatu'l-Celiyye li-Mes'eleti Nakzi'l Kısme ve Mes'eleti'd-Dereceti'l-Caliyye. Dımaşk

1301 (21 s.)

a. g. c., I, 111

7 - Buğyetu'n-Nâsik fi ed-iyyeti'l-Menâsik. İstanbul 1325

8 - Tahbîru't-Tahrîr fî İbtâli'l-Kadâ bi'1-Fesh bi'l-Ğabni'l-Fâhiş bilâ Takrir Dımaşk 1301 (30 s.)

a. g. e., I, 229

9 - Tahrîru'l-İbâre fî Men Huve Evtâ bi'l-İcâre Dımaşk 1301, İstanbul 1287,1325 (25 s.)

a. g. e., I, 232

10 - Tenbîhu'l-Ğâfil ve'l-Vesnân ala Ahkâmi Hilâli Ramazân. Dımaşk 1301 (30 s.)

11 - Tenbîhu'l-Vukûd ala Mesâili'n-Nukûd. Dımaşk 1301 (14 s.)

12 - Tenbîhu'l-Vulât ve'l-Hukkâm ala Ahkâmi Şâtimi Hayri'IEnâm ve Ehadi Eshâbihi'l-Kirâm. Dımaşk

1301 (29 s.)

13 - er-Rahiku'l-Mahtüm şerhu Kalâidi'l-Manzûm li-Abdurrahman b. İbrahim b. Ahmed el-Hanefi,

Feraiz. Dımaşk 1302 (97 s.)

a. g. e., I, 552

14 - Refu'l-İştibâh an İbâreti'l-Eşbâh. Dımaşk 1301 (12 s.)

a. g. e., I, 576

15 - Refu'l-İntikâd ve Defu'l-tirâz atâ Kavlthim el-İmânu Mebniyye-tun ala'l-Elfâz lâ ala'l Ağrâz.

Dımaşk 1301 (19 s.)

a. g. e., I, 577

16 - Refu't-Tereddüd fî Akdi'I.Esâbi İnde't-Teşçhhüd. Dımaşk 1301 İstanbul 1325 (22 s.)

17 - Sellu'l-Husâmi'l-Hindî li-Nusreti Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî. Dımaşk 1301 (61 s.)

18 - Şifâ'u'l-AIîl ve Bellu'l-Ğalîl fî Hukmi'l-Vasiyye bi'l-Hatâmât ve't-Tehâlîl. Dımaşk 1301 (71 s.)

a. g. e., II, 51

19 - El-Ukûdu'l-Lâlî fi'l-Esanidi'l-Avâlî Dımaşk 1302

a. g. e., II, 115

20 - el.Ukûdu'd-Dürriyye ti Kavli'l-Vâkıf ala'l-Ferâizi'ş-Şer-îyye. Dımaşk 1301 (28 s.)

21 - el-llmu'z-Zâhir fi'n-Nesebi't Tâhir. Dımaşk 1301, İstanbul 1325

a. g. e., II, 118

22 - Ğâyetu'l-Beyân fî enne Vakfe'l-İsneyn atâ Enfusihimâ Vakfun lâ Vakfân Dımaşk 1301

el-Bağdadi, a. g. e.. II. 138

23 - Ğâyetu'l-Matlab fi'ş-Tirâti'l-Vâkıf avde'n-Nasib itâ Ehli'd-Dere-ceti'l-Ekrab fe'l-Ekrab. Dımaşk

1301 (12 s.)

a. g. e., II, 141

24 - el-Fevâidu'l-Aribe fî irâbi'l-Kelimâti'l-Ğarîbe. Dımaşk 1301 (23 s. hamişinde es-Saâlibî'nin

«en-Nihâye fi't-Tarîz ve'l-Kinâye»si olarak).

a. g. e., II. 207

25 - el-Fevâidu'l-Muhassese fî Ahkâmi Keyyi'l-Himmisa. Dımaşk 1301, İstanbul 1287 (19 s.)

a. g. e., II 210

26 - Menâhilu's-Surûr li-Mubteği'l-Hisâb bi'l-Küsûr (7 s.) Dımaşk 1301

a. g. e., II. 564

27 - Minnetu'l-Celit li-Beyâni İskâti mâ ala'z-Zimme min Kesîr ve Kalîl. İstanbul 1325

a. g. e., II, 567

28 - Menhelu'l-Vâridîn min Bihâri'I.Feyz ala'z-Zuhri'l-Müteehhilîn fî Mesâili'l-Hayz. Dımaşk 1302 (69

s.) «ez-Zuhru'l-Müteehhilîn» el-Birgivî (981/1573)'nindir.

a. g. e., II, 595

29 - Neşru'I-Af fî Binâi Ba'zî'l-Ahkâm ala'l-Urf. Dımaşk 1301 (47 s.)

a. g. e., II, 638

30 - el-Hediyyetu'l-Âlâiyye li-Telâmizi'1-Medârisi'l-İbtidâiyye. Dımaşk 1299, 1301 (47 s.)

31 - Tahriru'n-Nukûl fi Nefakâti'l-Furu' ve'l-Usûl. Dımaşk 1301 (22 s.)

a. g. e., I, 234

32 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Butlâni'l-Hukm bi- Nakzi'd-Da'vâ ba'de İbrâi'l-Âmm. Istanbul 1325

(10s.)

a. g. e., I, 324

33 - Şerhu'l-Manzumeti'l-Müsemma bi-Ukûdi Resmi'l-Müfti. İstanbul 1325

34 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Ahkâmi't-Teblîğ Halfe'l-İmâm Dımaşk 1301, İstanbul 1325 (17 s.)

a. g. e., I, 325

İbn Abidîn'in ayrıca basılmamış şu eserleri vardır:

Alauddin M., a. g. e.. s. 6; el-Bağdadî, Hediyye. II. 307

«Hâşiyetu'l-Beydâvî, Hâşiyetu'l-Mutavvel, Haşiyetu'l-Mültekâ, Hâşiyetu'n-Nenr, Refu'l-İnti'zâr ammâ

Evredehu'l-Halebi el-Mudâri ala'd-Durri'l-Muhtar, Fethu Rabbi'l-Erbâb alâ Lubbi'l-Elbâb,

(dipnotgoster61769) ed-Düreru'l-Mudiyye fı şerhi Nazmi'l-Ebhuri'ş-Şiriyye, (dipnotgoster61770)

Şerhu Nüzheti'l-Nisâb l'ibni'l-Haim, ve «Muradî Tarihi» ne bir zeyl.

el-Bagdadî, İzâhu-l-Meknûn, II, 163 a. g. e., I, 469 a. g. e., II, 638