[1] Bu bahsin evvelinde gereken bâzı bilgiler arzetmek daha ye­rinde olacaktır.

Büyü - Bey'in Cem'idir. Bey' ise, lügatta; Satmak ve satın almak mânasmdadır. Mutlak mübadeledir. Yâni Malı mala değişmektir ki, Şir-ânın - almanın zıddıdır.

Beyi' - Mülkden çıkarmak ve mülke katmak ile de tâbir olunur. Bu cihetle, bey' azdaddandır. Yâni satmak ve almak mânasında kullanılır. Şirâ - almak lafzı da böyle satmak ve almak mânalarına kullanılarak azdaddan olur.

Şeriatta bey: Bir malı başka bir mal ile ve iki tarafın rızalariyle değişmektir.

Bey'in şartı: Satan ve alan kimselerin ticarete ehil olmalarıdır.

Beycin Rüknü : îcâb ve kabulden ibarettir. îcâb : Taraflardan biri-( nin evvelâ söylediği söz (sattım gibi) veya işlediği fiildir. Ona cevaben ' söylene^ (aldım gibi) veya yapılana da «kabul» derler.

Alış Verişler Bahsi

Bey'in Hükmü : Alan kimsenin satılan mala ve satan kimsenin de malın bedeline (Paraya ve pahasına) mâlik olmalarıdır. Bu mâlikiyyet, Vâcib, Mendûp, Mubah, Haram ve Mekruh da olabilir.

Bey'in = Alış verişin hikmeti meşrûiyyeti: Geçim yollarının tees­süsü ile ferdler arasında hırsızlık, hıyanetin, yağmacılık, hiylebazlık ve yankesicilik gibi kötülük ve husûmet kapıları kapanarak hakikî dirlik ve düzenliğin meydana gelmesiâir.

Cemiyet ve Milletlerin nizamı, hayatı ve bekası ancak beynelmilel iktisadî münasebetlerde mübadele kanunlarının adalet ve hakkâniyyet ölçüsüne muvafık bir şekilde kurulması ile mümkün olabilir.

Gerek ferdler ve gerekse cemiyetler, hayatî ihtiyaçlarını te'min için kendilerine lâzım olan eşyayı kimde ve nerede bulursa, oradan almağa mecburdur. Bu mecburiyet her iki tarafın rızası dahilinde ve İnsanî hürmet hislerin bulunması ile olmalıdır. Böyle olursa, o topluluk ara­sında tesânüd ve mükemmel bir yaşayış meydana gelir. İşte ferdlerin ve milletlerin huzuru da böylece temin edilerek mes'ud hayat sağlan­mış olur.

Fakat ferdîer, Cemiyetler ve Milletler, birbirlerinin zaruret ve mec­buriyetlerine bakmazlar ve belki zebunkeşlik ederek ihtiyaç sahiplerini ezmeye kalkışırlarsa, işte o zaman nizâlar, husûmetler, kıtaller, ihtilâl­ler ve daha pek çok kötülükler baş gösterir ve hayatta nizam ve intizam diye bir şey kalmaz, görülmez olur. Bulunduğumuz asırda da bu hallerin hepsi meydanda ve olmaktadır. İktisadî ve içtimaî sistemin bozukluğu her asırda böyle fenalık ve kötülükleri tevlit etmiştir. El'an da hızıyla devamlı kötülükler tevlid etmektedir ve bu cemiyet hayatı böyle devam ederse, ardı-arkası kesilmeyen belâlar ve fenalıklar da devam eder.

Bu son cümlelerin ihtiva ettiği hükmü Resulü Ekrem (S.A.V.) bir Hadis-i Şerif de şöyle açıklamışlar :

«Muhakkak her ümmetin bir fitnesi (belâsı, musibeti ve felâketi) vardır. Benim ümmetimin fitnesi (Belâsı, musibeti ve felâketi) ise, mal­dır.» Tirmizi.

Alış verişin meşrûiyyetini nâtık şer'i delillerden bâzıları.     

Kitabı İlâhiden birkaç âyeti celiyle meali;                            

«Ribâ (faiz) yiyen (ve alan) şu tefeciler (yok mu? Bunlar kabir­lerinden) kalkmazlar, ancak şeytan çarpmış sar'ahlar gibi delilik isabet etmiş olarak kalkarlar. Bu ağır ceza onların (faizcilerin), alış verişi, ri­bâ (faiz) gibi (Helâl) dır, demelerindendir. Halbuki, Allah (C.C.) alış verişi helâl, ribâyı haram kılmıştır. Kim ki, Rabbı tarafından kendisine (faizden nehyeden) bir öğüt gelir de vaz geçerse, artık geçmişi ona, hük-müde Allah  (C.C.)  a âiddir. Her kim de  (ribâyı helâl demeye)  döner,

Mültekâ Tercümesi

(yeniden faiz alır) sa, bunlar da cehennem adamlarıdırlar ve orada dâimi kalırlar.» Bakara Sûresi, âyet: 275

Bu âyeti kerimenin evvelinde Cenab-ı Hak faizcilerin fecî akıbetle­rini kendi îtikadlarına göre şeytan çarpmış sar'alılara benzeterek zikret­mesi ve sonra bu tefecilerin, «alış verişde ribâ gibidir» suretindeki ka­naat ve itirazlarına; «Allah (C.C.) alış verişi helâl, ribâyı haram kıl­mıştır.» Suretinde cevap verilmesi yalnız alın teri ile ve ticâret yolu ile yapılan kazancın islâmın beyan ettiği yol olduğunu açıkça ifade et­mektedir.

Diğer âyeti celiyle mealleri;

«Alım, satım yaptığınız sırada şâhid tutunuz.» Bakara Sûresi, âyet: 283

«Cuma namazı kılınınca (Ticâret ve ihtiyaçlarınız için) yer yüzüne dağilıhız ve Allah (C.C.) 'in hazine'i kereminden (rızkınızı) arayınız. (Bu sırada) yine Allah (C.C.)'i çok zikrediniz, tâ ki felah bulaşınız! Halbuki (Ashabın) bir Ticâret veya bir eğlenti görünce (Guma hutbesini dinleme­yip) Ticârete dağıldılar da, (Ey Peygamber) seni (Minberde) ayakfa bı­raktılar. Sen onlara Allah (C.C.) in Hazîne'i keremindeki hayır ve sevab eğlentiden de, ticâretten de hayırlı olduğunu anlat! Allah (C.C.) nzık ve­renlerin hayırlısıdır.» Cum'a Sûresi, âyet: 10-11

«îman edenler (Mü'minler)! malınızı aranızda haksızlıkla (kazanıp) yemeyiniz!. Meğer ki o kazancınız, her birinizin (alan ve satanınızın) rızasından (Doğan) bir ticâret (malı) ola.» Nisa Süresi, âyet: 29

Bu âyeti kerimelerden anlaşıldığı üzere, kazanç yolları arasında ti­câretin en mubah ve en meşru ve rnerğub bir kazanç yolu olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Bu sebeple Ashab-ı Kiram'm en yüksek rütbe ve fazile­te sahip olmaları bile hayatlarını ticâretle, ziraat ve san'atla meşgul olmaları sebebiyle kazanırlardı. Selefi Sâlihîn efendilerimizden pek çok­ları da ayrı-ayrı sahalarda san'at ve ticâretle meşgul olmayı ihtiyar et­mişlerdi. Hiç birisi halkın sırtında yük değil ve hiç birisi halkın minneti ve boyunduruğu altında yaşamamıştır.

Din ve îman yolunda hizmete koyulan kimselerde bu selefin ahlâ­kını kendilerine şiar edinmelidirler.

Bir Hadis-i Şerif de şöyle buyurulmuştur:

«İnsanlara yük olmayınız.»

Diğer bir Hadis-i Şerif meali;

«Dünyada zühdet (hırs ve tama'ı keserek haramdan kaçın) ki, Al-.». lah-ü Tealâ seni sever. İnsanların ellerinde (ve yanlarında) ki şeylerden zühdât (evlerine, mallarına ve kanlarına, kızlarına göz dikmek ve tamah etmekten kaçın) ki, insanlar seni sever.» îbni Mâce, Hâkim, Tabarâni.

Bey'i Şirânın - alış verişin meşrûiyyetini nâtık olan birkaç Hadis-i Şerif meali;                                                               

Hz. Peygamber (S.A.V.) Efendimize, kazancın hangisi daha helâl­dir, diye sorulmuş;                                                                           

Resûlüllâh (S.A.V.) Efendimiz de:                                           

«Kişinin elinin emeği ve mebrur (Helâl) olan her alış verişte,1» bu­yurmuşlardır. Bezzâr, Hâkim.

«Hiç bir kimse, elinin emeğinden daha hayırlı bir yiyecek yememiş­tir. Şüphesiz ki, Allah (C.C.) m Peygamberi Hz. Dâvud (A.S.V.) da eli­nin emeğinden yiyordu.» Buhâri.

Bu Hadis-i Şeriflere göre, kazancın en hayırlısı ve helâli emeği ile kazanılandır. El Emeği ve alın teriyle kazanılan ve her tevekkülünde bulunduğu ziraatçılık en helâl kazanç yollarından birisidir. Zira Ziraat­çılık da, insanlar, hayvanlar, kuşlar ve kurtlar menfaatlanır.

Birçok büyükler de, el emeği ile kazanılan en helâl kazanç, kâfir­lerle savaşarak, Cihad yapmak suretiyle kazanılan kazanç, olduğunu be­yan etmişlerdir.

Diğer bir Hadis-i Şerif meali;

«Rızkın onda dokuzu, ticârettedir.» Said Bin Mansûr, Feyzülka-dir, C. 3

Bâzı kelimelerin ve alış veriş çeşitlerinin izahı:

Bey' - Alış verişle ilgili ve lüzumlu bâzı terim ve kelimelerin açık­lanması lâzım ve fâideli olduğundan şöylece sıralayabiliriz;

Bâyî — Mal satan, satıcı.

Müşteri - Mal satın alan, alıcı.

Mebî — Satılan şey, satılan mal.

Mütebâyîan -— Satıcı ile alıcı demektir.

Âkideyn — Yine satıcı ile alıcı manasınadır. ^  Nukud — Nakdin cem'îsidir ki, Altınlar, Gümüşler, Paralar demektir.

Uruz — Paradan, Hayvanlardan, tartılan ve kile yapılanlardan baş­ka, elbise, kumaş ve emsali olan eşyalardır.

Misli — Çarşı ve pazarda bir malın pahasının ihtilâfı olmayacak şekilde belli bir fiatla misli ve aynı olan şeydir.

Kiyemî — Çarşı ve pazarda misli bulunmayan yahut bulunutsa da fiatça çeşitli olan şeydir.

Kıymet — Bir malın hakiki kıymet ve pahasıdır.

Semen — Satılan şey'in pahasıdır ki, zimmete taallûk eden şeydir.

Semeni Müsemmâ — Satıcı ve alıcıdır, rızalaşarak, konuşup ve tayin ettikleri paha ve değerdir. Bu anlaşma ister hakikî kıymetine mutabık

Mültekâ Tercümesi

olsun, ister noksan veya fazla olsun mal üzerinde pazarlıkla anlaşarak kararlaştırılan pahadır.

Tağrir — Aldatmak.

Ayn__Muayyen ve müşahhas olan şeydir. Meselâ: Bir ev veya Oda,

bir At, bir Sandalye, Meydan'da mevcut olan bir yığın buğday ve bir mikdar para gibi şeylere denir.

Cüzâf ve Mücâzefe — Götürü pazarı ve götürü anlaşma suretiyle ya­pılan alış veriş.

îcâb — Bir şey'i vâcib ve lâzım kılmak ve tarafeynden, alış veriş es­nasında alan veya satandan birinin evvelâ söylemiş olduğu sözdür ki, alış veriş muamelesinin başlangıcı ve isbâtı bununla olur.

Kabul — Alış veriş esnasında tarafeynden birinin, ikinci kimsenin söylemiş olduğu kabuî sözüdür ki, alış veriş bununla tamam olur.

Bey'i Mün'âkid — Icâb ve kabulün bulunmasiyle meydana gelen ve alış veriş kesinleşen bey' demektir. Bu kesinlik bulunan alış veriş; sahih, fâsid, nafiz ve mevkuf olmak üzere kısımlara ayrılmaktadır.

Bey'i Gayri Mün'akid — Bey'i bâtıldır.

Bey'i Sahih — Aslında ve vasfında (Muamelesinde) alış veriş meşru ve caiz olan bey'i'dir.

Bey'i Fâsid — Aslında ve esâsında sahih olup da vasfında (muame­lesinde) sahih ve meşru olmayan alış verişdir.

Bey'i Bâtıl — Aslında ve esasında alış-veriş sahih olmayan alış ve­rişdir. Domuz ve şarabın alış verişi gibi.

Bey'i mevkuf — Başkasının hakkı teallûk eden alış veriş'dir ki, Fu-dûli (Gıyabi) olan alış veriş gibi başkasının iznine ve rızasına bağlı olan bey'i'dir.

Bey'i Fudûli — Bir kimsenin alış veriş yapma imkânı olmadığında yâni her hangi bir.sebeble şer'an alış veriş yapma hakkı olmadığında di­ğer bir kimsenin onun hakkında gıyabî olarak alış veriş muâmelesidir. Birinci Ciltde «Fudûlî Nikâh» bahsinde açık misaller geçmiştir.

Bey'i Nafiz — Başka bir kimsenin hakkı teallûk etmeyip, mal sahi­binin bizzat alış veriş yapmasıdır. Bey' - alış verişde, lâzım ve gayri lâ­zım olmak üzere iki kısma ayrılır.

Bey'i Lâzım — Muhayyerlikden âri olan alış verişdir.

Bey'i Gayri Lâzım — Kendisinde muhayyerlikden birisi bulunan alış verişdir. Muhayyerlik hakkında metinde uzun-uzun izahat gelecektir.

Bey'i Bât — Kat'î ve kesin olan alış veriş demektir.

Bey'i Mebrûr — Yalan yere yemin etmekten ve muamelede hile yap­maktan hâli olan satıştır. Yâni doğru ve güzel alış veriştir.

[2] Alış-verişin rüknü olan îcab ve kabul yâni satıcı ve alıcı tarafın­dan «sattım, aldım veya verdim, râzi oldum ve kabul ettim* gibi cümle­lerle pazarlık kesinîeşir ve halk arasında «hayırlaşmak» tâbir olunan hü­küm tahakkuk eder.

Metinde de geçtiği üzere alış verişin sahih ve kesin olabilmesi için satıcı ve alıcının maziye (geçmiş zamana) taallûk eden «aldım, sattım veya verdim, râzi oldum ve kabul ettim» cümleleriyle olması şarttır. Bir de «alırım ve satarım» kelimeleriyle alış veriş yapanların bu sözleriyle gelecek zamanı değil, bulundukları zamanı yâni «şimdiki hâl, alırım ve şimdiki hâl, satarım» mânasına kullanılan cümlelerde sahih olduğu beyan edilmiştir.

Fakat, «alırım ve satarım» kelimeleriyle gelecek zaman kasd edilirse veya «alacağım, satacağım» gibi cümlelerle vâd şeklinde alış veriş yapar­larsa, bu alış verişler kesinlik ifâde etmediğinden sahih değildir. Yâni alış veriş olmamıştır.

ye yine «sat ve satın al» gibi emir sîğası ile söylenen cümlelerle de alış veriş sahih olmaz ve pazarlıkdan sayılmaz. Ancak emir sığası ile şim­diki hâl murad edilirse yâni her ne kadar biri emir sığası ile olsa da biri mazi sığası ile olursa bu takdirde alış veriş sahih olur. Emir sîğası ile yapılan pazarlık hâle delâlet etmezse, alış veriş sahih olmaz.

Meselâ: Müşteri (alıcı), «Şu malı bana şu kadar kuruşa sat» dese, satıcı da «sattım» dese alış veriş sahih olmaz. Ama satıcı, «bu malı şu ka­dar kuruşa al» dese, alıcı da «aldım» dese yahut evvelâ alıcı, «aldım» de­se satıcı da «al» yahut «var hayrını gör* dese alış veriş sahih olur. Zira burada «al» veya «var hayrını gör» tâbirleri, «işte sattım» demektir.

Bu îcab ve kabul cümlelerini söyleyemeyen, fakat alış verişi bildiren belli işaretleriyle alış verişde bulunan dilsizin alış verişi de sahih olur.

Icab ve kabule delâlet eden fiillerle de alış veriş sahih olur. Zira alış verişde esas olan her iki tarafın rızasının tahsil edilmesidir.

Meselâ : Pazarlıksız ve lâkırdısız müşteri parayı verdiğinde ekmek­çi de ona ekmeği verse, alış veriş sahih olur. Keza müşteri parayı verip karpuzu alsa ve satıcı sükût etse, yine alış veriş sahih olur.

Açıklayıcı Fetva :

Dilsiz (tat) olan Zeyd, sağlığında şu kadar eşyasını belli işaretiyle bilinen pahaya Amr'e satıp sonra (malı) teslim ettikten ve parayı aldık­tan sonra Zeyd ölse, veresesi (başka bir sebeb yok iken) sâde dilsiz olma-siyle «alış verişi sahih değildir» deyip o eşyayı mirasa katmaya kadir olurlar mı?

ELCEVAP ... Olmazlar.    NETİCE: 227

Keza yine müşteri buğday almak için buğdaycıya beş altın verip ve «şu buğdayı kaça satıyorsun» dese, o da «kilesi bir altın (bir liraya)» de­mesi üzerine müşteri sükût ettikten sonra buğdayı istediğinde, satıcı «ya­rın veririm» dese, ve aralarında îcab ve kabul 'cereyan etmese, yine alış veriş sahih olur. Hattâ ertesi gün buğdayın kilesi birbuçuk altına çıksa satıcı yine bir altın fiatı ile vermeğe mecburdur. Zira pazarlık daha ev-völ kesinleşmiş ve satıcının zimmetine öyle borç olmuştur. Keza buğda yın pahası ertesi gün düşse, alıcı bundan dolayı evvelki fiat ile almak-dan kaçmamaz.

Keza müşteri, «bu etin şurasından bana şu kadar kuruşluk tart» de­se, bunun üzerine kasab da kesip tartsa, alış veriş kesinleşmiş olur. Bi­naenaleyh müşteri almakdan kaçmamaz.

Pazarlık kesinleştikten sonra, paranın değişmesi yahut arttırılması veya noksanlaştırılması ile tekrar pazarlık yapıldığında ikinci anlaşma ve pazarlık muteberdir.

Meselâ : Bir malın yüz kuruşa pazarlığı kesildikten sonra yüzlük al­tına yahut yüz on veya doksan kuruşa tekrar pazarlık yapıldığında ikinci pazarlık ve anlaşma muteberdir. Mİr'atı mecelle; 45 ., 48

İLGİLİ FETVA :

Zeyd, yüz kilo üzümünü Amr'e elli liraya satıp teslim ettikten son­ra Arar, üzüm elinde dururken o parayı on lira daha artırsa, Zeyd Amr'-den altmış lira almağa kadir olur mu?. ELCEVAP ... Olur.   ALİ EFENDİ, C. X, 282

[3] Satıcı ve alıcının pazarlıktan sonra ayrılmaları vâki olmadığı müddetçe o pazarlığı kabul veya red etme haklan muhayyerlikleri vardır.

Bu hususu Resûlüllâh (S.A.V.) Efendimiz bir Hadis-i Şeriflerinde meâlen şöyle buyuruyor:

«Bay'i (Satıcı) ile müşteri (birbirinden) ayrılmadıkça, yahut ayrı­lana kadar muhayyerliğe mâlikdirler. Bunlardan her hiri dürüst olup da (paha ve kıymetine âit husûsatı birbirine) bildirirlerse,-bu bey' (ü Şirâ) lan kendilerine mübarek kılınır. Eğer tarafeyn (mâlin, pahasının aybıni) gizler de yalan söylerlerse, bu bey' (ü şirâ) hırının bereketi giderilir.» Tecrid Tercümesi, C. 6, 450

Metinde geçen hükümler ve bu Hadis-i Şerifin hükmü gereğince, satıcı ve alıcı pazarlık yapılan alış veriş meclisinden (toplantısından) ay­rılmadıkları müddetçe her birinin kabul veya red hakkı vardır.

Satıcı veya alıcıdan yapılan îcab teklifini diğeri kabul etmezden ev­vel teklif eden icabından (teklifinden veya pazarlığından) rücû etse veya ilk pazarlığından değişik şekilde pazarlık teklifi yapsa, bu her iki hususda sahih olur.

Meselâ : Satıcı, «Bu kumaşı şu kadar kuruşa sattım» dese, müşteri, «kabul ettim» demeden rücû etse, bunun rücû'u sahih olduğundan müş­terinin sonradan «kabul ettim» demesiyle alış veriş sahih ve kesinleşmiş olmaz.

Keza satıcı, «Bu malı yüz kuruşa sattım» dedikten sonra henüz müş­teri «kabul ettim» demeden satıcı dönüp, «yüzyirmi kuruşa sattım» dese ve müşteri kabul etse, evvelki îcaba (satıcı tarafından söylenen ilk söze) itibar olunmaz ve alış veriş yüzyirmi kuruş üzerine kesinleşmiş olur. Mir'atı mecelle, 51, 52

[4] Satılan mal meydanda  görülmesi  ve mevcud olması lâzımdır. Hernekadar miktarı bilinmese de j belli bir karşılığa ve bedele mâlik olan malların alış verişi şahindir. Zira gözönünde işaret edilerek belirtilen ve karşılığı belli olan malın aynını vermek lâzımdır. Aksi takdirde alış ve­riş sahih olmaz.

Meselâ; satıcı işaret ederek «Şu hayvanı sattım» dediğinde müşteri de görerek kabul edince alış veriş sahih olur.

İşaret edilerek satılan malın kendisinin, alan kimseye teslim edil­mesi şarttır.

Meselâ :• Satıcı kendi işaretiyle tâyin ederek «şu saati sattım» dese, müşteri de kabul ettikten sonra satıcının aynen o saati vermesi lâzımdır, yoksa onu alakoyub da yerine o cinsden diğer bir saati veremez, Mir'atı mecelle, 57

[5] Açıklayıcı fetvalar :

Zeyd, şu kadar (belli mikdar) koyununu Amr'e şu kadar paraya ye resiye zamanı bilinen bir şekilde (Veresiye) satıp ve teslim ettikten son­ra Zeyd bilâ vâris, ölse, Beytülmalin (Hazinenin) yetkili bekçisi olan Be­kir bu (veresiye bırakılan) parayı vakti gelmezden evvel Amr'den al­mağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.       ALİ EFENDİ, C. 1, 282

Zeyd, Cariyesi Hind'i belli bir paha ve belli bir zamanla veresiye Amr'e satsa, hemen Amr Cariyeyi Zeyd'den istediğinde Zeyd «bu veresi­ye vakti belli bir zaman olup parasını almadıkça vermem» demeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.

Bu sûretde Amr Cariyeyi Zeyd'den alsa, Zeyd veresiye vakti mezden evvel belli olan o parayı Amr'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.     NETİCE, 224

Zeyd, şu kadar kile buğdayını malûm pahaya Amr'e zamanı bilinen bir müddete kadar veresiye satıp teslim ettikten sonra, buğdayı gemi ile başka memlekete götürürken gemi parçalanıp buğdayın bir mikdarı zayi olsa, Zeyd veresiye vaktinin gelmemesi ânında o parayı Amr'den istedi­ğinde Amr bir mikdarı zayi oldu diye tamamen vermemeğe kadir olur mu? ELCEVAP ... Olmaz. (Zira teslim edilmiştir. Zarar alıcıyadır).

ALİ EFENDİ, C. I, 280

Zeyd, Amr'in zimmetinde satılan malın bedelinden şu kadar kuru­şundan haftada bir kuruş eda etmek (ödemek) üzere şu kadar ay tama­mına kadar tecil ve taksid yapsa, Zeyd, tecil (veresiye) vakti gelmezden evvel o paranın hepsini Amr'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.    ALİ EFENDİ, C. I, 283

[6] Para ve pahası mutlak söylenerek satılan ve alınan malların be­delleri belli ve para, kâğıt para olsun, demir para ve emsali paraların de­ğerleri bir olan para ile söylenirse, bu alış verişde paranın cinsi tâyin edilmese de değeri itibariyle bir olduğundan alış veriş sahihdir. Fakat miktarın bilinmesi şarttır. Ancak para görünür ve miktarı bilinir bir şe­kilde olursa, bu takdirde pazarlık da şart değildir.

[7] Meselâ: Altınların çeşitli oluşu gibi kullanılan eideki paralar da çeşitli değerlere ve geçerliVymetlere sahip olan olursa, bu takdirde hangi cins ve mikdar olacaksa onların tâyin ve tebyin edilmesi şarttır. Binâen-alyh Mecid, altını, Mâdeni para yahut İngiliz, Fransız altını veya   dolar, mark ve riyal gibi cinsler mütedâvil ise, bu takdirde hangi cinsden ve ne mikdar olması lâzım geldiği pazarlık ânında açıklanması lâzımdır.

İLGİLİ FETVALAR :

Zeyd, Amr'e «bana her ne kadar eşya ve kumaş satarsan onu on bir buçuk hesabı üzere geçen pahasından ziyâdeye kârla sat» dese, Amr de «Şu kadar eşya ve kumaşını onbir buçuk hesabı üzere geçmişdeki paha­sından ziyâdeye satıp teslim etse, hâli hazırda Amr konuşulan pahayı Zeyd'den istediğinde Zeyd geçmişdeki pahayı verip ziyâdesini vermeme­ğe kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olmaz    NETİCE,

Zeyd, şu kadar (belli miktar) eşyasını Amr'e râiç (geçerli) olan gü-müşden şu kadar gümüşe satıp teslim ettikten sonra Amr o kadar gümüşü Zeyd'e verirken, gümüş ile satdığına pişman olmasiyle gümüş karşılığın­da «Kuruş alırım» (yâni değişik diğer parayı isterim) demeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.       FEYZİYE, 239

Zeyd, şu kadar kahvesini şu kadar tuğralı altına Amr'e satıp teslim ettikten sonra Zeyd o tuğralı altını Amr'den istediğinde Amr vermeyip hiç bir sebeb olmadan «altın karşılığında şu kadar para al» demeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                        FEYZİYE, 239

[8] Yenecek ve yenilenlerin alımı ve satımı ister kile üe olsun, ister tartı ile olsun, ister tahmin götürü ile olsun alış veriş sahihdir.

Götürü ile olan alış verişe halk «Peygamber Pazarlığı ile alış veriş» demektedirler.                                                                         

Tartı, ölçü ve kile ile satılan mallar ister yenilenlerden ister yenilmi-yenlerden olsun kendisine mahsus satışla olduğu gibi götürü (Peygam­ber pazarlığı) ile de sahih olur.

Hz .Peygamber (S.A.V$ Efendimiz bu hususu meâlen şöyle açıklıyor: «İki türlü alış veriş şekli oldu mu, dilediğinizle satınız.» Damad C, 1, 10 Bu hadisti şerifin hükmünden peşin ve veresiye satış meselesinin caiz veya kerahât olduğu cihetleri fukaha beyan etmiş. Bu görüşleri kısa­ca şöyle nakledebiliriz:

Bir kimse, çarşıda bin kuruşa satılacak bir malı satmak için bir şa­hıstan veresiye olarak 1200 kuruşa alsa, bu bir satış muamelesi olarak sahih olur. Fakat bu muamele bu malı satıp parasını almak ve bu suretle borca girmek maksadına müstenid olduğu cihetle kerâhattan hâli değildir.

Birinci baskı, Hukuku İslâmiye, C. 5, S. 109

Ömer Nasûhi Bilmen üstadımızın nakline göre, peşin ve veresiye hu­susunda satışda değişiklik yapmak sahihdir, fakat kerâhattır. Diğer bir hadis-i şerif mealinde şöyle buyrulmuştur : «Her kim, bir defa'da iki satış yaparsa ona ya iki fiatm azı veya ribâ vardır (yâni, ya iki fiattan azı ile satış vardır veya ribâ - faiz muamelesi yapmak vardır).^  AHMED, NESÂİ, TİRMİZİ

Bazı ulema, «bir satışda iki satış» cümlesinin anlamı hakkında şöyle demişlerdir:

«Bu elbiseyi peşin on dirheme (on lira veya kuruşa), veresiye yirmi dirheme (yirmi lira veya yirmi kuruşa) sana satarım der ve iki satışdan biri üzerine kesinleyip ayrılmamasıdır. Binaenaleyh bu ikiden biri üze­rine (meselâ, peşin veya ziyâde veresiye fiat üzerine) kararla satışyapar ayrılırsa, bu satışlardan biri üzerine antad kalındığı vakit beis yoktur.»

SİJNENİ TİRMİZİ, Cilt. 4, S. 227

îmamı Şafi-î (R.A.) : «Bu hadîsin iki türlü te'vili vardır» diyor:

—  Birisi; Şu malı sana veresiye iki bine, peşin olarak bin dirheme sattım. Binâenaleyh hangisini istersen onu al, demektir. Bu satış fâsiddir.

— İkincisi; «Bana atını satmak şartı ile sana kölemi sattım» demektir. Birinci te'vilin illeti, fiatm kararlaşmaması ile nehyin bulunması ve

ribânın lâzım gelmesidir.

İkinci te'vil ise, vücut bulup bulamıyacağı henüz belli olmayan müs­takbel bir şarta tâlik^etmesidir.

İmamı Şâfi-î (R.A.)' m görüşüne muvafık olarak Hanefî ulemasın­dan fetva verenler de mevcuttur. Ve birkaçı şöyledir:

[9] Açıklayıcı fetvalar:

Zeyd, bir yığın küsbesini «Şu kadar kilodur- diyerek Amr'e şu kada paraya sattıktan sonra Amr küsbeyi teslim -almak istese ve tarttığında \ kadar noksan olduğu zahir olsa, Amr dilerse alış verişi fesheder, dilerse satılan malı paradan hissesiyle beraber kabul etmeye kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olur.  BEHÇE, 274 Zeyd, mülkü olan tarlasını şu kadar dönüm olmak üzere her dönü­mün  pahasından bedelini  beyân etmeden  Amr'e malûm  pahaya satsa, sonra (tarla) ölçüldüğünde o kadar dönüm olmadığı zahir olsa, Amr bu alış verişi feshetmeye kadir olur mu?... ELCEVAP ...Olur.        BEHÇE, 275

Zeyd, bir yığın kerpiç'ini «yüzbin kerpiç'dir» diyerek Amr'e şu ka­dar paraya satıp teslim ettikten sonra Amr o kerpiç'i saydığında şu ka­dar noksan 'olduğu zahir olsa, Amr bu alış verişi feshetmeye kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olur.      ALÎ EFENDİ, 278

[10] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, şu kadar kaya tuzunu şu kadar (belli mikdarj kilo (veya öl­çek) olmak üzere Amr'e malûm pahaya satıp ve teslim edip parayı al­dıktan sonra o tuz o kadar kilo olmayıp, şu kadar noksan olduğu Şer'i Şerifin beyanı üzerine sabit olsa, Amr'e noksanın parasından olan hisse-siyle Zeyd'e müracaat etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.      ALİ EFENDİ, 279

Zeyd, bir miktar elmasını «elli bin dânedir» diyerek her bir dânesi altmış liradan olmak üzere Amr'e üçbin liraya satıp teslim edince parayı alsa, sonra elma sayıdığmda o mikdardan bin elma noksan olduğu zahir. olsa Amr mevcud olan elmayı paradan olan hissesiyle kabul edip noksan olan bin elmanın parası olan hissesini Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.   BEHÇE, 274

[11] Açıklayıcı fetvalar:

Zeyd, anbarin içinde olan buğdayını bin kiledir diye her kile*! ii Amr'e şu kadar paraya satsa, Amr'de alıp kabul etse, buğday kile ile jol-çülmeyince bu alış veriş sahih olur mu?.;.

ELCEVAP ... Kile ile ölçülür. Bin kileden eksik ise, dilerse pahasından h'.sseiyle alır. Dilerse alış veriş pazarlığını fesheder. Ziyâde ise, ziyâde satanındır.                            

Bu surette Zeyd o anbarda olan buğdayı kile ile ölçtüğünde bin ki­leden fazla olmakla bin kile buğdayını Amr'e teslim edip parasını almak istediğinde Amr «mücerred satış zamanında o buğday kile ile ölçülme-mışdi. Öyle olunca bu alış veriş sahih olmaz» dîye Zeyd'in rızası olmadan alış verişi feshetmeye kadir olur mu?...                                             

Olmaz.      ABDUBRAHİSf, C. t. 21 Zeyd, bir miktar bakırını «şu kadar kilodur» diyerek her kilosu birer kuruşa olmak üzere Amr'e şu kadar kuruş'a satıp ve parasını aldıktan sonra bakırın şu kadar noksan olduğu sabit olsa, Amr mevcud olan bakırı paradan hissesiyle kabul edip noksan olan miktarın paradan olan hissesi­ni Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.    FEYZİYE, 235

Zeyd, Amr'in şu kadar (bir mikdar) sabununu satın aldığında Amr Zeyd'e «her kantarını sana şu kadar parayla sattım» dese Zeyd de o ka­dar kantar (kilo) sabunu teslim alıp bir şey demese, Zeyd sabundan her kantar çin Amr'den o kadar para almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.

IBEHÇE, 279

Zeyd, yetmiş üç arşın olmak üzere boş bir arsasını Hind'e yüzelli kuruş'a satıp teslim ettikten sonra başka memlekete gittikten sonra Hind o arsanın kırk argın olduğuna vâkıf olduğunda kabul etmeyip sonra Zeyd gelmeden ölse, derhal Hind arsayı Zeyd'in belli vârisi olan oğlu Bekir'e red edip o parayı (Zeyd'in) bıraktığı terekesini elde eden Bekir'den al­mağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.      ABDURRAHİM, C. 2,17

Zeyd, üçyüz arşın kumaşını Amr'e zimmetinde sabit, ve mevsuf üç-yüz Ölçek tüfenk otu paha olmak üzere otuz güne kadar te'cil şartı ile sa­tıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?...

ABDURRAHİM, C. 2, 17

ELCEVAP ... Olur.

Zeyd, mülkü olan arsasını dörtyüz arşın diye Amr'e şu kadar paraya sattıktan sonra o arsa dörtyüz olmayıp şu kadar (belli mikdar) noksan olduğu zahir olsa, (alan) Amr, kabul etmeyip arsayı terk etmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.

NETİCE, 236

Hind mülkü olan arsasını şukadar arşın olmak üzere ve her arşını ellişer paraya (liraya) sattıktan sonra o arsa ölçüldüğünde şu kadar (bir mikdar) fazla olduğu zahir olsa (alan) Zeyd, fazla olanın her arşını için ellişer lira para .yermeye yahut alış verişi feshetmeye râzi olmayıp «faz­layı meccânen alırım» demeğe kadir olur mu?..,        

ELCEVAP ... Olmaz.

[12] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 6-24.

[13] Burada her memleketin örf ve âdeti üzere muamele yapılmakta­dır. Binâenaleyh bir memlekette satılan bir şey'in şâmil olduğu şey zik-redilmediği halde satışa dâhil olur.

Meselâ: Metinde olduğu gibi bir evin satışında o evin mutbahı. (mut­fağı) ve kileri satışa dahildir. Keza zeytinlik satıldığında zeytin ağaçlan satışa dahildir. Zira mutfak, kiler ve kapı evin müştemilâtındandır. Ve yine arazide bulunan zeytin ağaçları da, Zeytinlik ismi verilen arazinin müştemilâtındandır, yoksa kupkuru tarlaya zeytinlik denmez.

Usulde şöyle bir kaide vardır :

«Örfü âdette mâruf olan şey, şarta bağlanmış ve şartlanmış gibidir.»

Yâni memleket ve milletin örfü âdetindeki meşru ve mâruf olan şeylerin yapılması ve lüzumu, bir şarta bağlanan ve. mutlaka bir şartın bulunması ile yapılması lâzım olan gibidir.

Yukardaki misallerde olduğu gibi, kilidin satışında anahtarın ve südü için alman ineğin satışında da süt emen yavrusunun pazarlıkda zikri geçmese de satışa dahildir.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, evini sattığında «işbu evi sana şu kadar paraya sattım» dese, Amr de «satın aldım» dese evin altında olan mahzen (bodrum) satışa da­hil olur mu?...

ELCEVAP ... Olur. BEHÇE, 277

Zeyd, mülkü olan bir evini malûm paha ile Amr'e satıp teslim etti­ğinde o evin içinde olan kapı da pazarlıkda zikredilmeden bu satışda da­hil olur mu?...

ELCEVAP ... Olur.   ABDURRAHİM, C. 2, 13

Zeyd, arazisini ve mülkü olan bağını Amr'e sattığında o bağın içinde taş ile yapılmış bir kuyu da pazarlıkda konuşulmadan satışda dahil olur mu?...

BECEVAP ... Olur.  ABDURRAHİM, C. 1, 13

[14] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, mülkü olan arsasını Amr'e satarken «şu kadar arsayı şu kadar kuruş'a sattım» dese, Amr de satın alarak teslim aldığında o arsada dur­mak üzere dikilmiş ağaçlar pazarlık yapılırken satışda açıkça zikrolun-masa, hemen Amr o ağaçları zabdetmek istediğinde Zeyd «ağaçlar zikro-lunmakla satışda dâhil olmaz» diyerek Amr'i men etmeye kadir olur mu?..

ELCEVAP ... Olmaz, (zira arsanın satışında ağaçlar dâhil demektir).

BEHÇE, 276

[15] AÇIKLAYICI FETVA :

Zeyd, mülkü olan bağını Amr'e malûm pahaya sattığında bağın çu­buklarında mevcud olan üzüm zikredilmese (satışda) dâhil olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (zi?a satış zamanında konuşulmamıştır.) BEHÇE, 276

[16] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup, ermemiş olan kirazını erinceye kadar ağaçlarında terk etmek şartı ile Amr'e şu kadar paraya satsa, bu alış ve­riş sahih olur mu?...

ELCEVAP ... OlmazNETİCE: 238

Zeyd, bahçesinin olgunlaştığı belli olan meyvesini Amr'e malûm pa­haya sahih olan alış verişle satıp ve teslim ettikten sonra o meyvenin bir mikdarı Amr'in elinde çürüse, Amr sâde bir mikdarı çürümekle satışı feshederim demeğe kadir olur mu?...     

ELCEVAP ... Olmaz.

FEYZİYE, 236

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup, bâzısı olgunlaşıp bâzısı olgunlaşmayan patlıcanı Amr'e malûm pahaya satsa, olgunlaşıp mevcud olan satışda asıl ve mevcud olmayıp yeni meydana gelenlerde tâbi kılınarak bu alış veriş caiz olur mu?...

ELCEVAP ... Olur. (zira meyve ve sebzenin belirmiş ve yetişmiş olan­larına tâbi olarak yeni yetişenler de satışa dahildir).   İBNt NÜCEYM, 166,

Zeyd, bağının üzümünü koruk iken olgunlaşmcaya kadar çubuğunda durmak şartı ile. Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.     ALİ EFENDİ, 291

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup olgunlaşmamış hıyar ve kabağını olgun­laşmcaya kadar bahçesinde durmak şartı ile Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...                         -              .     .

ELCEVAP ... Olmaz.     ATJ EFENDİ, C. 1, 291

[17] AÇIKLAYICI FETVALAR :                                             

Zeyd, bağının üzümünü henüz koruk iken üzüm oluncaya kadar ye­rinde terk etmek şartı ile Amr'e satsa bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.  ABDURRAHİM, C. 2, 22

Zeyd'in kütüğe sarmaşmış üzümü olsa, üzümü yerinden kopmadan satışı caiz olur mu?...

ELCEVAP... Yerinde oluncaya kadar durmak şart etti ise olmaz.

ABDURRAHİM, C. 2, 22 Zeyd, bahçesinde henüz bitip yetiştiği belli olmayan kirazını ağa­cında oluncaya kadar terk etmek şartı ile şu kadar paraya Amr'e,satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.

Bu surette bir kaç gün geçtiğinde kiraz yetişip kesmeye lâyık oldu­ğunda Amr kesip kirazını toplayıp (satmak veya yemek suretiyle) har­cadıktan sonra birkaç gün geçtiğinde kiraz kesilip bittikten sonra Zeyd Amr'den derhal kirazının kıymetini veyahut zamanında mislini almağa râzi olmayıp konuşulan parayı almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz.  ABDURRAHİM, C. 2, 23

Zeyd, bahçesinde bitip olgunlaşmamış karpuzlarını olgunlaşıncaya .(erinceye) kadar bahçesinde terk etmek (durmak) şartı ile Amr'e ma­lûm paha ile satıp ve parasını teslim alsa, bu alış veriş (pazarlık) sahih olur mu?...                                    

ELCEVAP ... Olmaz.

Bu surette o karpuz olgunlaştığında Amr (alan adam) bu alış verişi sahih olmadığından o karpuzu almayıp verdiği bu parayı Zeyd'den geri almak istediğinde Zeyd, vermemeğe kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olmaz.    NETİCE, 243, 244

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup henüz olgunlaşmamış gülünü açılıp ol­gunlaşıncaya kadar ağaçlarında terk etmek şartı ile Amr'e satsa, bu ahş veriş sahih olur mu?..,

ELCEVAP ... Olmaz.     FEY.ZÎXE,24

[18] Bu son cümlelerde ekin ve meyve biçildikten ve toplandıktan sonra tekrar yine biterse, tohumun atıcısı olan satıcı ile o tohumdan mey dana gelen ekini alan kimse de ekinin alıcısı olduğundan onun aldığı eki­nin dânelerinden dökülüp yerinde başka bir emek sarfetmeden başaklar­dan ürün olarak bittiğinden her ikisinin-hakkı vardır. Binâenaleyh her ikisi de ortak olurlar.

Fakat tohumun sahibi tarlasından kendi buğdayını kaldırdıktan son­ra diğer bir kimseye îcara veya ortaklığa verse, ilk bahar îcara veya or­taklığa tutan kimse tarla edeceğinde yemyeşil halavzadayı görünce o hal­de bırakır ve sulamada falan bulunmazsa, o halavzdadan kalkan buğday olduğu gibi tohumu eken tarla sahibinindir. Şayet îcara ve ortaklığa tutan kimse, güzün tohum atar ve ekerse, ilkbaharda meydana gelen ekin diğer tarla sahibinin tarlaya dökülen tohumu ile beraber çıkarsa, tarlayı îcara veya ortaklığa tutan kimse tohum saçıp emek sarfettiğinden icar tuttu ise, îcara verenin hiç hakkı yoktur. Ortak iseler tarladan çıkanın hepsi aralarında müsavi olarak ortaklaşa ödeşirler. Zira tarladan kalkan ara­larında ortakdır.                                     

Fetvayı Hindiye'de bu hükümler şöyle beyan edilmiştir:            

.     «Ekici tarladan ekini kaldırdığında tarlada başaklardan düşen    ve saçılan daneler yere düşerek kalsa ve tarlada bitip ekin olarak yetişse, ekin ekici ile tarla sahibi arasında konuşulan şarta göre nasipleriyle or- \; takdırlar. Zira ikisinin müşterek oldukları tohumdan bitmiştir. Eğer tar- | la sahibi bu (halayzada olan) tohumu sular ve bitinceye kadar bekleyerek jŞ muhafaza ederse, bu takdirde ekin olduğu gibi tarla şarabînindir. Zira o | sulayıp beklemese harap olur ve ekin olmazdı. Şayet bu tohumu (ekici ve tarla sahibinden) başka yabancı bir kimse mürüvveten sularsa," bu takdirde Jpiten ekin ekici ile tarla sahibi arasında ortakdır. (Zira sulayan kimse hayrına sulamış diğerlerinin,hakları müşterek olarak taallûk et-] mistir).        HİNDİYE, C. 5, 273İ

[19] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 25-32.

[20] Yâni satan veya alan veyahut her ikisi birden malûm müddet içinde alış verişi feshetme veyahut. kabul etme ile neticelendirme husu­sunda muhayyer olmak üzere alış verişde şart koşmak sahih ve caizdir ve bu muhayyerliğin en son müddeti îmam'ı Âzam (R.A.)'a göre üç gündür, tmâmeyn'e göre muhayyerlik müddeti satıcı v6 alıcı tarafından bilinen belli bir müddete kadar caizdir.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Amr'in kölesi Bekir'i (keza atını, eşeğini) üç £Ün muhayyer olmak üzere malûm pahaya satın alıp götürdükten sonra muhayyerlik müddeti tamam olmadan Bekir'i beğenmemekle Amr'e red etmeye kadir*

olur mu?...

ELCEVAP ... Olur. ABDURRAHİM, C. 2, 53

Zeyd, bir metamı (kumaşını, elbise ve emsali eşyasını) Amr'e şu kadar (belli mikdar) paraya sattığında Arar üç güne kadar muhayyer olmak üzere Metâ'ı Amr'e teslim ettikden sonra üç gün geçip ve Amr satışı feshetmese derhal Zeyd parayı Amr'den istediğinde Amr bu mu­hayyerliğe- binâen parayı vermeyip metâ'ı reddetmeye kâdif olur mu?..,

ELCEVAP... Olmaz.  (Zira muhayyerlik müddeti geçtiğinden alış veriş kesinleşmiştir).                                                                   FEYZÎYE, 254

Zeyd, bir metâını Amr'e malûm pahaya sattığında Zeyd üç güne ka­dar muhayyer olmak üzere satıp sonra üç gün geçince Zeyd, alış verişil feshetmese, derhal Zeyd bu muhayyerliğe binâen alış verişi feshetmeye! kadir olur mu?...                                                                                      

ELCEVAP... Olmaz. (Zira muhayyerlik müddeti bitmiştir). FEYZİYE, 254

Zeyd, bir metâını (eşyasını) malûm pahaya satıp teslim ettikten sonra Zeyd Amr'e «sen üç gün muhayyersin» dese, Zeyd'in bu sözü caiz olup üç gün için muhayyer olmak lâzım olur mu?...                               

ELCEVAP ... Olur.     İBNİ NÜCEYM, 163

Zeyd, Amr'in bâzı eşyasını şu kadar paraya üç gün,muhayyer olmak üzere satınalıp eline alınca Zeyd muhayyerlik müddetinde Amr gâib iken alış verişi feshetmeye kadir ölür mu?... ELCEVAP ... Olmaz. (Zira gıyabi fesh hükümsüzdür).

Bu surette Zeyd Amr'in gıyabında alış verişi feshedip muhayyerlik müddetinde Amr feshetmeye râzi olmasa bu alış veriş feshedilmiş olur mu?...                                                                                                     

ELCEVAP ... Olmaz.  İBNİ NÜCEYM, 162

[21] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, Amr'in beygirini (at ve kısrağını) Amr'den malûm paraya sa-tm aldığı vakitte «Üç güne kadar beğenmezsem, aramızda alış veriş yok­tur» deyip muhayyer olarak bu şekilde satın alıp ve eline teslim aldıktan sonra üç gün geçmeden beygir Zeyd'in elinde burnunun üstüne düşüp helak olsa, Amr bu parayı Zeyd'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olur.                                                                 BEHÇE, 280

Zeyd, Amr'in bâzı eşyasını belirli paraya üç gün muhayyer olmak üzere satın alıp ve eline alıp muhayyerlik müddetinde alış verişi feshet­mekle (aldığı) eşyayı Amr'e red etmeden o eşya Zeyd'in elinde helak olsa, derhal Amr bu parayı Zeyd'den istediğinde Zeyd, muhayyerlik müd­deti esnasında o eşya helak oldu diye vermemeğe kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olmaz.                                         ABDURRAHİM, C. 2, 253

[22] Muhayyerlikle alınan mal, ayıpsız olarak aldıktan sonra alanın elinde ve muhayyerlik müdetinde ayıplanma ve âmân arız olduğunda gereken kıymetin konuşulduğu üzere verilmesi lâzım geldiği metinde beyan edilmiştir. Alan kimse sağlam olarak aldığı bir malı diğerleri göze görünen bir ayıp ve âmân olmadığı halde, vehim vererek ayıplı olduğu­nu söyleseler, bu vehimle söylenen muteber değildir.

İLGİLt FETVALAR

Zeyd, şu kadar kantar (kilo) palamudunu Amr'e malûm pahaya sa­tıp ve teslim edip Amr, palamud'un bir miktarım sarfettikten (kullan­dıktan veya harcadıktan) sonra palamud'un kalanının reddini îcab eder eskiden bir aybı olduğu şer'an sabit olsa, Amr palamud'un kalanını mu­hayyerlik aybı ile parasından olan hissesiyle Zeyd'e red etmeye kadir olur mu?... ELCEVAP ... Olur.                                                              NETİCE,. 252

Zeyd, kendisi \iç gün muhayyer olmak üzere kıymeti belli olan iki parça kumaşını (veya eşyasını) bir pazarlıkda Amr'den altmış kuruş'a satm alıp ve teslim aHp muhayyerlik müddetinde Zeyd'in elinde metâ'ın (kumaş veya eşyanın) biri helak olsa, Zeyd o helak olanın paradan kar­şılık bedelini Amr'e verip mevcud olanı reddetmeye kadir olur mü?... ELCEVAP ... Olur,                                             ABDURRAHİM, C. 2, 53

Zeyd, Amr'den malûm paraya satm alıp parasını verdiği evi teslim alıp bir müddet sakin olduktan sonra bâzı kimseler «bu ev asıl cin yata­ğıdır, cin vardır» diye haber verdiklerinde aybı zuhur etti diye Amr bu evi Zeyd'e red edip konuşulan ve verilen parayı geri almaya kadir olur mu?...

ELCEVAP ... Olmaz. (Zira vehim halinde olan aybe itibar olunmaz).                                                                              NETİCE, 250

[23] Muhayyerlik şartı ile bir malı satın alıp ve teslim aldıktan son­ra satan kimsenin yanında durması için satanın izniyle bırakınca ve mu­hayyerlik müddeti içinde helak olunca ceza ve zarar, alanın üzerinde hükmedilirse, satılan mal hiç teslim edilmeden satanın yanında iken zayi olursa, bu takdirde ceza ve zarar evlâ bittarik satana teallûk eder.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, bir metâ'mı (kumaş ve eşyasını) Amr'e malûm pahaya satıp parasını aldıktan sonra metâ'ı Amr'e teslim etmeyip, meta (eşya) Zeyd'­in yanında iken semavî bir âfetle helak olsa, Amr parasını Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?.. ELCEVAP... Olur.                                                         ALÎ EFENDİ, 279

Zeyd, değirmenini Amr'e malûm pahaya satıp ve parasını alıp lâkin değirmeni Amr'e teslim etmeyip değirmen Zeyd'in elinde iken sel uğ­rayıp değirmeni yıksa, Amr değirmenden elini kesip verdiği parayı Zeyd'­den geri almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                       ALİ EFENDİ,  279

Zeyd, öküzünü şu kadar kuruşa Amr'e satıp ve parasım alsa, lâkin öküzleri Amr'e teslim etmeyip Zeyd'in elinde iken öküzleri bâzt kimseler gasben (zorla ve zulmen) alıp istihlâk etseler (satsalar veya yeseler) Amr alı^ verişi feshedip verdiği parayı Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                               AÜ EFENDİ, C, 1, 279

Zeyd, MerVda gezen bir ineğini malûm paraya Amr'e satıp para­sını teslim alsa, lâkin o ineği (alan Amr'e) teslim edip elinde bulunma­dan inek helak olsa, Amr bu parayı Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?.. ELCEVAP... Olur. ABDURRAHİM, C. 2, 14

[24] Yâni alış verişde muhayyerlik şartı, şartı yapan kimsenin ölü­mü ile tamam olur. Bu muhayyerlik şartı vereselerine intikâl etmez. Aynı zamanda sağlığında mülkünü satan kimsenin satışına da müdahale edemezler.

îmam'ı  Şâfi'İ  ve  îmam'ı Şartı vereselere intikâl eder. İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, sağlığı ve sağlamlığında Amr'in zimmetinde mal satışı para­sından yüzelü kuruşunu senede elli kuruş ödemek üzere üç sene tama­mına kadar te'cil ve taksid ettikten sonra Zeyd ölse, veresesi bu meb­lâğların hepsini vakit gelmezden (üç sene gelmezden), evvel Amr'den almağa kadir olurlar mı?... ELCEVAP... Olmazlar.                                         ALİ EFENDİ, C. 1, 182

Zeyd, sıhhatmda mülkü olan dükkânını Amr'e malûm pahaya satıp teslim ettikten sonra Zeyd ölse, veresesi bu satışı tutmağa kadir olur­lar mı?... ELCEVAP.... Olmazlar.             NETİCE, 229

Zeyd, bir metâmı  (eşyasını)  dilediği kimselere satmak istediğinde bâzı kimseler «o metâ'ın satışı bize mahsustur. Başkasına satışa râzi ol­mayız. Bize sat» diye cebretmeye kadir olurlar mı?... ELCEVAP,.. Olmazlar. (Zira ferd malının hâkimidir, yetgisi onadır). NETİCE, 229

[25] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Amr'in bâzı eşyasını şu kadar paraya üç gün muhayyer olmak üzere satın alıp ve eline alınca Zeyd (satan adam) muhayyerlik müd­detinde Amr (alan adam) gâib iken alış verişi feshetmeye kadir olur mu?. ELCEVAP... Olmaz.  (Zira alan, sabanın feshinden haberdar değildir).

Bu surette Zeyd (alan adam) Amr'in gıyabında alış verişi feshedip muhayyerlik  müddetinde  Amr (satan  adam)   feshetmeye  râzi  olmasa, alış veriş feshedilmiş olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                   İBNİ NÜCEYM, İ62

Zeyd, küçük oğlu Amr'in bâzı eşyasını sattığında Zeyd üç gün mu­hayyer olmak üzere malûm pahaya Bekir'e satıp ve teslim edip muhay­yerlik müddetinde Amr baliğ olsa, Zeyd'in şart ettiği muhayyerlik (kü­çük oğlu) Amr'e intikal edip Amr muhayyerlik müddetinde alış verişe izin verince bu alış veriş nafiz olup reddedince bu alış veriş bâtıl olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ÎBNİ NÜCEYM, 164

[26] İLGİLİ'FETVALAR:

Zeyd, şu kadar kantar (kilo) boyasını Amr'e -malûm pahaya s|attı-ğmda Amr'i paraya kefil vermek şartı ile satıp ve teslim edip Bekirj alış veriş meclisinde hazır olmakla bu paraya kefil olsa bu alış veriş [caiz olur mu?...                          

ELCEVAP... Olur.        BAHÇE^ 275

Zeyd, Amr'in malûmu olan kendi mülkü evini Amr'in gıyabında «şu kadar paraya Amr'e sattım, var haber ver» diye Bekir'i gönderse, Bekir de Amr'e haber verdiğinde «Amr kabul ettim» dese, bu alış veriş kesinleşmiş olur mu?...

ELCEVAP... Olur. HAMİŞİ BAHÇE, 276

[27] Zira arada konuşulan şartnamenin hilafı meydana çıkmıştır. Binâenaleyh alıcı muhayyerdir. Dilerse alış verişe muvafakat gösterir, dilerse ayıp ve amanla beraber kabul eder.           '                       -

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, Amr'in beygirini beş yaşında olmak   (şartı)   üzere  Amr'den satın aldıktan sonra beygir on yaşında olduğu sabit olsa, Zeyd, beygir'i Amr'e red etmeye kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                     İBNÎ NÜCEYM, 167

Zeyd, Amr'den satın aldığı metâmı (kumaş ve eşyanın) teslim alın­masından evvel reddini (geri verilmesini) îcab eder aybına muttali ol­duğunda Zeyd, «ben metâ'ı red ettim» dese, Zeyd bu metâ'ı Amr'e red etmiş olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                      İBNt NÜCEYM, 167

Zeyd, bir yığm odununu yüzelli araba olmak üzere şu kadar paraya Amr'e satıp teslim ettikten sonra Amr odunu arabalara yüklettiğinde ancak seksen araba odun çıksa, derhal Amr o odunu Zeyd'e reddetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.                                             AÖDURRAHİM, C. 2, 59

Zeyd, Amr'den maya cinsinden olmak üzere satın alıp ve eline al­dığı devenin maya olmayıp başka cinsden olduğu zahir olsa, Zeyd o de­veyi Amr'e reddetmeye kadir olur mu?. ELCEVAP... Olur.                                                    ALİ EFENDİ, C. 1, 213

Zeyd, Amr'in ineğini karnında yavrusu olmak üzere Amr'den satın aldıktan sonra ineğin karnında yavrunun olmadığı zahir olsa, Zeyd İneği Amr'e reddetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP...* Olur

ALİ EFENDİ, C. 1, 213

Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 32-41.

[28] Yâni bir kimse, bir malı görmeden satın alsa, görünceye kadar muhayyerdir. Binâenaleyh gördüğünde dilerse, fesheder, dilerse kabul eder. Buna görme muhayyerliği denir. Ve bu görme muhayyerliği bir sene sonra tahakkuk etse, yine muteberdir.

Zeyd, Amr'in oda*ı içinde olan bütün eşyasını görmeden satın alsa, Zeyd bu eşyayı gördüğünde beğenmeyince Amr'e reddetmeye kadir olur mu?...                                                                      

ELCEVAP... Olur. NETİCE, 255

Zeyd, Amr'in başka memlekette olan bahçesini Amr'in zimmetinde oîan şu kadar para karşılığında Amr'den satın alsa, lâkin Zeyd bahçeyi görmeden aldığına nadim olmakla alış verişi feshedip bu meblâğı (para­yı) Amr'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                                  BEHCE, 280

Bu son fetvadan şu hüküm anlaşılıyor; görmeden aldığı malı, yine görmeden cayarak geri verebiliyor,

Zeyd, Amr'in başka memlekette olan bir kölesiyle bir cariyesini ma­lûm pahaya satın alıp, parasını verdikten sonra Zeyd, Bekir'i görmeye vekil etse, Bekir gördüğünde beğenmeyince görme muhayyerliği ile alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. BEHÇE, 281

Zeyd, Amr'in mülkü olan çiftliğini görmeden Amr'den malûm pa­haya satın aldıktan sonra bir sene geçip Zeyd çiftliği görmese, derhal Zeyd  çiftliği  gördüğünde  beğenmeyince, görme  muhayyerliği  ile,  alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                                 BEHÇE, 281

Zeyd,.Amr'in şu kadar testi pekmezini görmeden Amr'den malûm pa­haya satın alsa Zeyd, testileri açıp pekmezi gördüğünde beğenmeyince, görme muhayyerliği ile, alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                              FEYZÎYE, 255

[29] Yâni malını görmeden satan satıcı için görme muhayyerliği yoktur. Meselâ; bir kimse, kendine veraset yoluyla intikal eden malı görmeden satsa görme muhayyerliği olmadan alış veriş kesinleşmiş olur.

İLGİLİ FETVA

Zeyd, başka memlekette mülkü olan bağını görmeden Amr'e malûm pahaya sattıktan sonra Zeyd (satan adam) gördüğünde nadim olup gör­me muhayyerliği ile alış verişi feshetmeye "kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   ALİ EFENDİ, C. 1, S. 310

[30] Yâni evin odalarını ayrı ayrı görmek lâzımdır. Bâzısını görüp bâzısını görmeden aldığı takdirde sonra görünce muhayyerlik şartı var­dır. Ancak evin odaları yeknesak olanların bir odasını görmek kâfidir.

İLGİLİ FETVALAR

Hint ve Zeynep müşterek mülkleri olan iki kapılı odalarını, Zeyd görmeden sattıklarından, sonra Zeyd varıp o odaları gördüğünde beğen-meyip, görme muhayyerliği İle alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.       ABDURRAHİM, 54

Zeyd, Amr'in  evini  satın  aldığında evin  bâzı  yerini  görüp,  lâkin odaların diğerlerini görmeden sattıklarında, sonra Zeyd varıp o odaları gördüğünde beğenmeyip, görme muhayyerliği ile, alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   BEHÇE, 281

Zeyd, Amr'in evine varıp içerisini ve dışarısını bütün olduğu.gibi görüp sonra bir sene geçince, satın alıp eve vardığında, daha evvelce gördüğü gibi bulup alsa, değişmiş değil iken, görme muhayyerliği ile, alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.      BEHÇE, 281

Zeyd, Amr'in evini görüp sonra altı ay geçince Zeyd bu evi Amr'-den satın alıp tekrar gördüğünde evde bir değişiklik yok iken Zeyd, gör­me muhayyerliği ile, alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.

Bu suretle-Zeyd ve Amr ihtilâf edip Zeyd, «Bu ev daha evvel gör­düğüm gibi değildir, değişmiştir.» dese Amr' de «Evvelki vaziyetinden değişme olnıamışdır.» dese, söz hangisinindir?... ELCEVAP... Amr'indir. (satanındır).  BEHÇE, 280

[31] Yâni bir malın bâzısını görüp diğer bir kısmını görmeden satın alsa, görmediklerini görünce aynısı olmamak gibi ihtimallere binaen cay­ma muhayyerliği vardır.

Nümûne gösterilerek satılan şeylerinde numunesini görmek kifayet eder. Fakat satılan şey numuneden başka ve aşağı çıkarsa, alan kimse muhayyerdir. Dilerse kabul eder, dilerse reddeder. Meselâ :

Buğday yağ, bir düzüne yapılmış olan bez, çuha ve emsali alınıp satılan mallardan numunesine bakılarak satın alınıp ta sonra numuneden aşağı çıksa alan kimse muhayyerdir. Dilerse kabul eder, dilerse reddeder.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, dükkânı içinde olup Amr'in malûmu olan kumaşlarının hep­sini, tahminen peygamber pazarlığı ile malûm pahaya Amr'e satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olur.    İBNİ NÜCEYM, 157

Zeyd, Amr'den malûm pahaya satın alıp teslim alınca' parasını ve­receği bir fıçı reçelin içinde ölü fare bulunup fıçı (satan) Amr'in elinde iken içinde farenin mevcut olduğu Şer'i Şerif üzere sabit olsa, Zeyd o reçeli fıçısı ile Amr'e reddedip o, verdiği parayı Amr'den geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.     NETİCE,,257

[32] AÇIKLAYICI  FETVALAR:

Zeyd, Amr'in şu kadar testi pekmezini görmeden Amr'den malûm pahaya satın alsa, Zeyd, testileri açıp pekmezi gördüğünde beğenmeyin­ce, görme muhayyerliği ile, alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?...

 Olur.  FEYZİYE, 255

Zeyd', Amr'den bir deri içinde, içini açıp görmeden satın aldığı şu kadar ölçek darçmı açıp gördüğünde beğenmeyip, görme muhayyerliği ile, Amr'e reddetmeğe kadir olur mu?..,

ELCEVAP... Olur.  ABDURRAHİM, C. 2, S. 54

Yenilecek ve içileceklerde, muhayyerlik hükmünün câri olabilmesi için mutlaka tatmak lâzımdır.

[33] Yani görme muhayyerliği ile satm alınarak teslim alınan malın cayma veya kabul etme muhayyerliği asıl alan kimse trafından olduğu gibi, alan kimse birini görmek için vekil yapsa onun görmesi ile de red veya kabul ettiği taktirde aynı hüküm câri olur. Ve vekilin görmesi ile karara bağlandıktan sonra aslın muhayyerliği sakıt olur. Zira hüküm kesinleşmiştir.

İLGİLİ FETVALAR

bir çiftliği görmeden Amr'den satın alsa, sonra görmeğe Be­kir'i vekil yapıp gönderse ve Bekir gördüğünde beğense, hemen Zeyd kendisi bizzat gördüğünde beğenmeyip, görme muhayyerliği ile, alış ve­rişi feshetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.    ABDURRAHİM, C. 2, S. 54

Zeyd, Amr'den görmeden malûm pahaya satm aldığı keçileri tara­fından teslim almağa Bekiri vekil tayin edip ve gönderse, (vekil olan) Bekir de varıp o keçileri görüp, beğenip ve alıp götürüp Zeyde teslim etmek istediğinde, Zeyd o keçileri gördüğünde beğenmeyip görme mu­hayyerliği ile Amr'e reddetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira Bekirin görmesi ile muhayyerlik kalkmıştır.)

Bu suretle (vekil olan) Bekir o keçileri beğenip teslim aldıktan sonra elinde iken birkaç baş keçi Allahun emri (takdiri) ile helak olsa (Ölse), Zeyd'in (satın alanın) malından mı helak olur, yoksa Amr'in (sa­tanın) malından mı?...

ELCEVAP... Zeydin malından.

ABDURRAHİM, C. 2, S. 54

[34] Âma (kör) olan kimsenin alış verişi sahih olur. Fakat şeklini ve durumunu bilmediği için bir malı satm aldığında kabul veya reddet­me muhayyerliği vardır.

Meselâ: durumunu bilmediği bir evi satın alsa, durum ve şeklini öğrendiğinde dilerse kabul eder, dilerse reddeder. Zira muhayyerdir. An­cak satılan mal satm alınmazdan evvel kör olan kimseye tarif ve îzah edildiğinde satın alırsa, bu taktirde cayma muhayyerliği yoktur.

Diğer bir husus da, kör olan kimsenin yoklaması ile bilinen şeylerde eliyle tutup yoklamasiyle ve koklanacak şeylerde koklamasiyle, tadıla­cak şeylerde tatmasiyle muhayyerliği sakıt olur. Yâni bu gibi şeyleri yoklayıp ve koklayıp da sonra satın alsa, alış verişi sahih ve lâzım olur. Muhayyerliği de sakıt olur.

İLGİH FETVALAR

Kor olan Zeyd, Amr'in mülkü olan evini kendine tarif ve îzah edilip bilmeden Amr'den satın alsa, bu ev Zeyd'e (köre) sonra tarif olup ma­lûmu olduğunda beğenmeyip Amr reddetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP...     Olur.     (Zira alırken malûmatı yoktu)   ABDURRAHİM, C. 2, S. 55

Kör olan Zeyd, Amr'in mülkü olan evini kendine vasfedilmeden sa­tın alsa, Zeyd (kör adam) bu ev vasfedildiğinde beğenmeyince görme muhayyerliği ile alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. FEYZİYE, 255

[35] Yâni birkaç çeşit olan şeylerin toptan satm alınmasında her bi­rinin ayrı ayrı görülmesi lâzımdır.

Binâenaleyh satm alan kimse, birkaç çeşit olan şeylerin bâzısını go-rüpte, bâzısını görmeden toptan olarak satm alsa ve görmediği malı gör­düğünde beğenmese, muhayyer olup dilerse hepsini birden kabul eder ve dilerse hepsini birden reddeder. Yoksa beğendiğini alıp da beğenme­diğini reddedemez. İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, Amr'in çuval içinde olan kınasının bir miktarını görüp sonra satın alıp teslim aldıktan sonra kınanın reddini kap eder bir aybı mey­dana çıkıp ve aybm eskiden olduğu şer'ân sabit olsa, Zeyd o kınayı Amr'e reddetmeye kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.      İBNİ NÜCEYM, 173

Zeyd, Amr'in kısrağını hâmile olmak üzere Amr'den satın aldıktan sonra kısrağın hâmile olmadığı meydana çıksa, Zeyd kısrağı Amr'e red­detmeğe kadir olur mu? ELCEVAP... Olur  İBNİ NÜCEYM, 183

[36] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, Amr'in evini gördükten sonra altı ay geçince Zeyd bu evi Amr'den satın alıp, tekrar gördüğünde evde bir değişiklik yok İken Zeyd görme muhayyerliği ile alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.

Bu suretle Zeyd ve Amr ihtilâf edip Zeyd, «Bu ev daha evvel gör­düğüm gibi değildir, değişmiştir.» dese, Amr de «İlk şeklinden değişik­lik olmamıştır.» dese, söz hangisinindir?... ELCEVAP...  Amr'indir.                                                       BEHÇE,  280

Zeyd, Amr'in mülkü olan bahçesini görüp sonra bahçenin yüz arşın miktarı duvarı yıkılmakla değiştikten sonra Zeyd o bahçeyi tekrar gör­meden Amr'den satın alıp ve parasını verse, hemen Zeyd bahçeyi gördü­ğünde beğenmeyince^ görme muhayyerliği ile alış verişi feshedip bahçeyi Amr'e redde ve verdiği parayı geri almağa kadir olur mu? ELCEVAP... Olur.                                                                  BEHÇE, 181

[37] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 42-51.

[38] Yâni mal ve şâir eşyanın alış verişlerinde bütün ayıp ve kusur­lardan salim olması şart koşulmadan, sağlam, çürük, kusurlu ve kusursuz demeksizin mal satmak ve almak, o malın sağlam ve ayıpsız olmasını îcab ettirir.                                                                                 

Şu halde ayıp ve kusurluluk zikredilmeden mutlak olarak yapılan satışda satılan malın eski aybı tebeyyün ettiğinde alan kimse muhayyer­dir. Dilerse red eder, dilerse konuşulan parası ile kabul eder. Yoksa malı ah koyup da ayıp ve kusuru için bahasını noksanlaştıramaz. İşte buna ayıp ve kusur muhayyerliği denir.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, Amr'in şu kadar kilo tuzunu satın alıp teslim aldıktan sonra tuzun içinde ayıbdan sayılır bir mikdar toprak olduğu meydana çıkıp eskiden ayıplı olduğu şer'an sabit olsa, Zeyd o tuzu Amr'e red etmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.  ALİ EFENDİ, 310 Zeyd'in beş yaşında olmak üzere Amr'den satın alıp teslim aldığı merkep (eşek ve emsali binit malı) on yaşında olmakla tüccarlar naza­rında ayibdan sayılıp kıymetini noks anlaştırır olduğu meydana çıksa, Zeyd o merkebi Amr'e red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP...  Olur.

HAMİŞİ BEHÇE, 282

Zeyd, Amr'İn bir mushafı şerifini Amr'den malûm pahaya satın ahp teslim aldıktan sonra o mushafı şerif de bir âyet yahut iki âyet nok­san (veya iki sahile noksan) olduğu şer'an meydana çıksa, Zeyd o mus­hafı şerifi Amr'e red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

HAMİŞİ BEHÇE,  282

Zeyd, Amr'den falan nev'i kavun tohumu olmak üzere malûm pa­haya satın alıp ve teslim alıp parasını verdiği tohumu arsasına ektik­ten sonra o tohum başka neviden olduğu zahir olsa, Zeyd, o tohumun aynını Amr'e reddedip verdiği parasını Amr'den almağa kadir olur mu?.,.

ELCEVAP... Olur.

İBNİ NÜCEYM, 172

Zeyd, Amr'den satın alıp ve teslim alınca parasını verdiği unun bir mikdarını yoğurup ekmek yaptıktan sonra unun acı olduğuna muttali olsa, Zeyd kalanı ayıp muhayyerliği ile parasından hissesiyle Amr'e red edip ekmek yaptığını miktarında noksan olarak aybı ile rücû'a kadir olur mu?...

ELCEVAP...  Olur.

İBVİ NÜCEYM,  171

Zeyd, Amr'in cariyesini satın alıp teslim aldıktan sonra cariyenin reddini îcabeder eski aybı olduğu şer'an sabit olsa, Zeyd, cariyeyi ayıp muhayyerliği ile red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ALİ EFENDİ, C. 1, 310

Zeyd, Amr'den malûm pahaya satın alıp ve teslim aldığı metâı (eş­yayı) yıkadıktan sonra metâ'ın reddini icabeden eski aybma muttali olsa, Zeyd noksan para ile Amr'e rücû etmeyip (satan) Amr'in rızası olmadan metâı redde kadir olur mu?...

ELCEVAP...   Ohnaz^

İBNt  NÜCEYM, 181

[39] Yâni bir malın ve eşyanın kusurlu ve ayıblı olduğunun esbit ve kabulü şöyledir:

Ayıb : Tüccar ve esnaf- olan kimselerden ehil ve erbablar arasında malın pahasına noksanlık meydana getiren ve görülen kusura derler.

Meselâ: Kırık, yırtık, kopuk, sökük, yıkık, çatlak ve emsali şeylerle mal ve mülkde görülen kusurlar bu cümledendir.

Daha geniş misâl ve izahlar metinde ve şerhde gelecektir,

[40] Bu parağrafda da şu hükümler anlatılmaktadır; Malı satan kim­se, malı teslim etmezden evvel kendi elinde iken satılan malda mevcud Qİan eski ayıp kusurdur. Alan kimse bu ayıbla geri red eder. Velev ki alınırken alan kimsenin malûmatı olmasın. Aynı zamanda sattıktan son­ra ve malı alan kimse teslim almadan satanın yanında iken satılan malda yeniden ayıb îcab eden bir kusur meydana gelse, bu ayıb da eski ayıp hükmündedir.                                                                                 

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Anır'in evini malûm pahaya satın alıp eline aldıktan sonra o evin içinde iki mezar olduğuna muttali olup Amr'în elinde iken mev­cud idiği sabit olsa, tüccarların indinde pahada noksanlık îcab etmekle Zeyd, evi ayıb (ve kusur) muhayyerliği ile Amr'e reddetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   ALİ, EFENDİ, C. 1, 312

Zeyd, yirmi tülbendini şu kadar kuruşa bir seferde Amr'e satıp ve teslim edip ve Amr hepsini teslim aldıktan sonra o tülbentlerden ancak ikisinin reddini icab eder eski ayıplarına muttali olsa, Amr o tülbentle­rin parasından hisseleriyle Zeyd'e reddetmeyip mücerred ikisi ayıplı ol­makla «lıepsini red eder» demeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   (Zira parça olarak reddetmek haksızlıktır).

ALİ EFENDİ, 312

Zeyd, şu kadar koyununu şu kadar kuruşa bir seferde Amr'e satıp ve teslim edip ve Amr de hepsini teslim aldıktan sonra Amr koyunlardan bir kaçının red edilmelerini îcab eder eski ayıplarına muttali olsa, Amr eski ayıp ile ayıplanmış olanları parasından hisseleriyle Zeyd'e red et­meyip mücerred birkaçı ayıblı olmakla Zeyd'in rızası olmadan hepsini reddetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

BEHÇE, 282

Zeyd, Amr'in bir kitabını Amr'den malûm pahaya satın alıp teslim aldıktan sonra o kitabın Amr'in elinde iken bir cüz yahut iki cüz noksan olduğu şer'an zahir olsa, Zeyd o kitabı ayıp. muhayyerliği ile Amr'e red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

HAMİŞİ BEHÇE, 285

[41] Yâni noksanlığı görüldüğünde o noksanı almaya rücû eder. Ge­risin geri malı red edemez. Zira alman malda değişiklik ve ziyâdelik meydana gelmiştir. Binâenaleyh satın alınan mala, alan tarafından bir şeyin zam ve ilâvesi o malı geri red etmeğe mânidir.

Meselâ : Bezi dikmek, 5'ahut boyatmak ile müşterinin ipliği yahut boyası beze zam olunması, keza arsaya, satın alan müşteri tarafından ağaç dikmek de, geri red etmeğe mâni olur.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Amr'den satın alıp parasını verdiği kumaşı entari kestirip dik­tirdikten sonra kumaşın reddini icab eder aybı meydana çıkıp eskiden aybı olduğu şer'an sabit olsa, Amr (geri) red etmeye râzi olmayınca Zeyd aybı ye, noksaniyle Amr'e rücûa kadir olur mu?...

Zeyd, Amr'den satın alıp ve teslim alınca parasını verdiği unun bir mikdarmı yoğurup ekmek yapdıktan sonra unun acı olduğuna muttali olsa, Zeyd kalanını ayıp muhayyerliği ile parasında (noksanlık karşılı-ğmdaki) hissesi ile Amr'e red edip ekmek yaptığı miktarında ayıp nok­san ayıbı ile rücû'a kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

İBNİ   NÜCEYM

Zeyd, Amr'den satın alıp ve teslim alınca parasını verdiği cariyeyi cima ettikten sonra cariyenin reddini îcab eder eski aybı olduğu şer'an sabit olsa, Amr redde râzi olmayınca Zeyd ayıb noksânîyle Amr'e rücûa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

FEYZİYE, 256

Zeyd, Amr'den satın alıp ve teslim alınca parasını verdiği beygirin reddini îcab eder eski aybı olduğu zahir olsa, geri red etme ânında iken beygir Zeyd'in elinde helak olsa, beygir Amr'in elinde iken o aybı ile ayıplanmış olduğu şer'i şerifin beyanı üzere sabit olunca Zeyd para nok­sanı ile Amr'e müracaata kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

FEYZÎYE, 257

Zeyd, Amr'den satın alıp ve teslim alınca parasını verdiği sâde ya­ğını eritip sızdırdıktan sonra o yağın reddini îcab eder aybı meydana çıkıp eskiden ayıplı olduğu şer'an sabit olsa, Amr redde râzi olmayınca Zeyd ayıb noksanı ile Amr'e rücûa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   ABDURRAHİM, C. 2, 60

[42] Yâni yumurta ve ceviz gibi adetle alış veriş yapılan ve kabuklu olan şeylerin bâzısı kötü ve çürük çıksa, yüzde üç gibi Örfen ve âdeten

çok sayılır olmayınca bu az olan sakatlık affa uğrar ve alış veriş sahihdir.

Şayet kusurlu çıkan yüzde on gibi çok olursa, afv ohınmayıb satın alan kimse aldığı malı satana red eder ve parasının tamamını geri alır.

Üstü temiz, sağlam ve iyi olup da altında veya ortasında çürük ve bozukluk olan her şeyin hükmü de aynıdır. Eğer ayıbdan sayılmıyacak kadar az olursa redde lüzum yoktur. Fakat kusurdan sayılacak kadar çok olursa, mal sahibine red olunur.

İLGİLİ FETVALAK :

Zeyd, bir yığın otluğunu «hepsi otlukdür» diyerek Amr'e şu kadı paraya sattikdan sonra Amr açıp baktığında altı gübre çıksa, Amr otluj almayıp, Zeyd'e geri red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ABDURRAHİM, 67

Zeyd, Amr'in bir yerde olan üç yığın otluğunu üstünden görüp beğe­nip sonra malûm paraya Amr'den satın alıp teslim aldıktan sonra beş gün geçince o yığınları açdığmda iki yığın otluğun içi çürük çıksa, o çürük çıkan İki yığın otluğu ayıb muhayyerliği ile Amr'e red etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ABDURRAHİM, C. 2, I

Zeyd, bir yerde yığılı olan kerestesini Amr'den satın alıp ve teslim aldıktan sonra kaldığında altında olan kerestelerden bâzısı çürük olmak|a Zeyd o çürük çıkanlarda alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.    ABDURRAHİM, C. 2, 67

Zeyd, Amr'den satm alıp ve teslim alınca parasını verdiği saatin tüccarlar nazarında reddini îcab eder eski aybma muttali olsa, o saati ayıp (ve kusur) muhayyerliği ile Amr'e reddetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   ABDURRAHİM, C. 2, 67

Zeyd, Amr'den satın alıp teslim aldığı şu kadar miskâl (kilogram) miskin (kokunun) bir mikdannı sattıktan sonra kalanın da reddini îcab eder eski aybma muttali olsa, hemen Zeyd kalanı ayıb muhayyerliği ile Amr'e reddetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.    ABDURRAHİM, C. 2, 65

[43] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 51-62.

[44] Yukarda «alış verişler» adı altındaki kısımda alış verişin pek çok Reşitlerini kısa-kısa îzah etmiştik. Burada da ehemmiyetine binâen bâzı ısımlarmı tekrar ederek açıklamak zarureti görülmüştür.

Binâenaleyh alış veriş; sahih, bâtıl, fâsid ve mekruh olmak üzere ikısımiara ayrılmaktadır ve şöyledir:

Bey'i Sahih : Doğru ve iyi olan alış verişdir ki, hem aslında ve hem vasfında meşru olan alış verişdir. Aslı helâl ve temfz olan mal, eşya, ev ve emsali olanları akıllı ve idrâk sahibi olan mükellef kimselerin, alış verişin şartlarına riayet ederek yaptıkları alış verişler bu cümledendir.

Bey'i Bâtıl: Aslen ve vasfen sahih olmayan alış verişdir ki, küçük çocuğun, delinin alış verişi ve domuz eti, murdar ölen hayvanın eti ve şarab gibi aslından necis olan şeylerin alış verişi de bâtıl olan alış veriş­lerdendir.

Keza, kanın, mevcut olmayan malların ve teslimi mümkün olmayan malların alış verişi de bâtıl ve haram olan alış verişlerdendir.

Bey'i Fâsid : Aslında sahih olup, fakat vasfında sahih olmayan alış verişdir ki, pazarlıkda kesin fiat konuşulmadan veya parasında noksanlık icap ettirecek hallerin bulunmasıdır. Sürünün içinde tâyin edilmemiş bir koyunun satışı ve teslim imkânı olanların alınması neticesinde teslim almadan başka birine satışda bulunmak gibi alış verişler bu cümledendir.

Fâsid olan alış verişlerde, malı alan kimse malı teslim aldığı zaman aldığı mal onun olur ve" istediği şekilde tasarruf edebilir ve satan veya alan kimsenin alış verişi feshetmeye hakkı vardır.

Fakat bâtıl olan alış verişde asla mülkiyet hükmü olamaz. Binâen­aleyh bâtıl olan alış verişle alan kimse, satanın izniyle satılanı teslim aldığında satılan mal müşterinin (alanın yanında emânet kabüindendir). Şu halde alan kimsenin malı harab edecek veya öldürecek bir harekette bulunmadan telef olsa, müşteriye tazmin etmek lâzım olmaz.

Fâsid olan alış verişde ise, aldığı malı alan kimse teslim alırsa, o ma­la mâlik ve sahib olduğundan o malı satın alan kimsenin yanında telef olsa, alan kimsenin tazmin etmesi lâzımdır.

Meselâ: Misli olanlardan ise mislini, kıymeti olanlardan ise teslim aldığı' gündeki kıymetini müşterinin (alanın) satana vermesi lâzımdır.

Bey'i Mekruh : Aslında ve vasfında meşru olup lâkin bazı menhi ve kötü şeylerin alışverişinin içine karışması ile olan alış verişdir.

Meselâ : Bir malı alma niyyeti olmadığı halde diğer bir kimseye yük­sek fiatla malın satılmasını sağlama şeklindeki alış veriş, pazarlık bitmiş

[45] Şarap ve domuz etinin ve hatta yukarda metinde geçtiği üzere liaynihi ile haranı olmalarının açık delilleri mevcuttur ki şöyle:

«Ey îman edenler! Şarap, Kumar, Putlar ve kısmet zarları hep şey­tan işi birer murdardır. Bundan dolayı siz onlardan kaçının ki, felah bu­laşınız.»

MÂİDE SURESİ, 90

«ölü (murdar hayvan), kan, domuz eti ve Allah (C.C.) dan başkası nâmına boğazlanan (hayvan) lar üzerinize haram kılınmıştır.»

MÂİDE SURESİ, 3

«Câbir Bin Abdullah (R.A.) den rivayet edildiğine göre kendisi Pey­gamber (S.A.V.) fetih yılı Mekke'de :

«Hiç şüphe yok ki, Allah (C.C.) ve Rasûlü (S.A.V.) Şarabı, Lâşeyi, Domuz ve putları satmayı haram kılmıştır» derken işitmiştir. Bunun üze­rine yâ Rasûlellâh (S.A.V.)! ölü hayvanların iç yağlarından haber ver; çünkü onlarla gemiler boyanır, deriler yağlanır, halk onlardan kandil ya­kar, denilmiş. Peygamber (S.A.V.) ;

«Hayır, o satış haramdır» buyurmuş. Sonra Resûlellâh (S.A.V.) o anda şunları söylemiştir:

«Allah (C.C.) Yahudilerin belâsını versin! Allah (C.C.) kendilerine ölü hayvanların iç yağlarını haram kılınca onu erittiler, sonra sattılar da parasını yediler.» Buharı, Müslim.

İLGİLİ FETVALAR:

Kumarbazların bâzısından kumarla kazandıkları kırık yumurtaları (onlardan) satın almak caiz olur mu?..

ELCEVAP... Olmaz.

İBNİ NÜCEYM, 153

[46] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, bir gölde olan balığı avlamadan Amr'e satsa, bu alış veriş sa­hih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.  (Zira elde mevcud değildir).

FEYZİYE, 242

Zeyd, mülkünde mevcud olmayan iki baş katırı Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mü?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira mal ortada olmayınca satış caiz değildir.)

ALİ EFENDİ, C. 1, 288 F.: 5

[47] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, koyunlarının memelerinde hâsıl olup henüz sağılmayan südü-nü Amr'e satıp sonra o koyunları sağıp südü Amr'e teslim etse, bu alış veriş sahih &lur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

BEHÇE, 290

Zeyd, hâmile olan kısrağını Amr'e sattığında «Hamlini (Karnındaki yavrusunu) satmam» diye istisna edip ancak kısrağı satsa, sahih olur mu?

ELCEVAP... Olmaz. BEHÇE, 291

[48] Dibâğatçılardan (veya dericilerden) Zeyd, kasapların keseceği koyun ve keçi derilerinden hisse nâmına satın alacağı şu kadar deriyi satın almadan Amr'e satsa bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

FEYZİYE, 242

Metinde ve bu fetvada beyan edildiği üçere koyunun sırtındaki yün ve derinin alış verişi sahih değildir. Bulunduğumuz asırda ise, altı yedi ay hattâ bir sene evvel tiftik, yapak ve deri paralarını vermek suretiyle alış veriş yapanlar görülmektedir. Evet bunların alış verişleri fasit ve gayri meşru olan alış verişlerdendir. Zira mal ortada yoktur. Aynı za­manda malın temini tehlikeye düşeceği gibi, alan ve satanların hayatları da aynı şekildedir. Esasen alış verişin sahih olabilmesi için malın ortada olup teslim etme imkânı bulunması lâzımdır. Aksi takdirde caiz değildir.

Aynı zamanda mal ortada mevcud olmadığından kesin pazarlık ola­maz. Olsa dahi sonunda iyi ve kötüsü de olabileceğinden ortada mevcud olmayan ve belki de teslimi imkânsız olan malların alış verişi caiz de-ğildiK Selem suretiyle olan alış veriş şekli ise, mahallinde gelecektir.

Zeyd, kısrağından doğacak tayı doğmadan Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?..,

ELCEVAP... Olmaz.  ALİ EFENDİ, C. 1, 287

ölen Zeyd'in veresesinden Amr, Zeyd'in meçhul terekesinden hisse­sini Bekir'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... OlmaALt EFENDİ, 287

Zeyd, Amr'e teslim imkânı olmayan bir sürü vahşi camızını satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.     BEHÇE, 292

Zeyd, teslim imkânı olmayan kaçıcı köleyi Bekir'e satsa, bu alış ve­riş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. BEHÇE, 292

[49] Müzâbene ve münâkalenin tarif ve izahları metinde geçmiştir. Bu şekildeki alış verişin doğru olmadığına, dâir şer'i hükümlerde açıkla­yıcı fetvaları şöylece nakledebiliriz :

Enes (R.A.) den rivayet edilmiştir ki; Resûlullâh (S.A.V.) :

«Muhakkak muhâkale, muhâdara, mülâmese, müzâbeneden (bu şe­killerle alış verişden) nehyetti.» Buharı.

Bu Hadis-i Şerif de yukardaki satışlardan" başka, muhâdara, mülâ­mese ve münabeze ile yapılan alış verişin yasaklığmdan bahsetmektedir.

Muhâdara: Meyve ve hububatı kemâle ermeden (olgunlaşmadan) Satmaktır.

Mülâmese: Bir kimsenin elbiseye gece veya gündüz dokunması veya «elbisemi senin elbisen mukabilinde satıyorum* diyerek birbirlerinin el­biselerine bakmadan yoklamalarıdır.

Münâbeze: «Sen, sende olanı bana bırak, ben de, bende olanı sana bırakayım» demektir.

Kısa tariflerini îzah ettiğimiz bu hükümlerin beyânı metinde gele­cektir.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd arazisinde (tarlasında) buğday ektikten sonra hâsıl olacak buğ­dayı asla bitmeden Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.      FEYZİYE, 240

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup kemâl bulmayan gülünü açılıp kemâl bulunmaya kadar ağaçlarında terketmek şartı ile Amr'e satsa, bu alış ve­riş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                            FEYZÎYE, 241

Zeyd, bahçesinde hâsıl olup kemâl bulmayan kirazını kemâl bulunca buluncaya kadar ağaçlarında terketmek şartı ile Amr'e satsa, bu alış ve­riş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.        NETİCE, 238

Zeyd, tarlasına buğday ektikten sonra bitip çemen (fitre) iken Zeyd o çemeni olgunlaşmcaya kadar tarlada terk etmek şartı ile Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.  ALİ EFENDİ, 291

Zeyd, bağının üzümünü henüz çiçek iken şu kadar paraya Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.        ABDURRAHİM, C. 2, 22

Zeyd, bostanında (bahçe ve tarlasında) kavun ve karpuz ekip sonra bitip henüz çiçek iken hâsıl olacak kavun ve karguzu şu kadar paraya Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.                                              ABDURRAHİM,C. 2,23

Ortak olarak ekin eken Zeyd, ekdiğinden nasibini bitmezden evvel tarla sahibi olan Amr'e satsa, sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ABDURRAHİM, C. 2, 23

[50] Zira mer'a bir şahsın mülkü değil, oradaki bulunan bütün i  hakkı olan bir arazidir.

Peygamber (S.A.V.) Efendimiz Hazretleri bu hususu bir Hadis-i Şe­riflerinde şöyle beyan etmiştir:

«İnsanlar, su, ot ve ateş'in üçünde de ortakdırlar (müşterek hak sa­hibidirler).»                                                              DÂMAD, C. 2, 57

İLGİLİ FETVALAR;

Bir köy halkının eski mer'alarmdan olan yerin bir mikdanm (o köy) halkından bir kaç kimse Amr'e satsalar, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ALİ EFENDİ, 288

Zeyd'in arsasında Zeyd'in sulaması ve çalışması olmadan ot bittik­ken sonra- Zeyd o otu biçip toplamadan Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...                                                  

ELCEVAP... Olmaz. (Zira onun mülkü değil, umumun hakkıdır). .M ıı

ALİ EFENDİ, 288

[51] Zira insan, şerefli ve keremlidir. Böyle şeref ve kerem sahibi in­sanın kılını, tırnağını ve diğer eczalarını satmak ve almak, ihanet olaca­ğından caiz değildir.

İslâmm hükmü bu iken, zamanımızda insan saçım alanlar ve satan­lara rastlamaktayız. Helâl ve caiz olmayan şeyleri işlemek nerede ise moda ve fazilet gibi bir hal almış, hayret ve üzüntüden başka bir şey yapılamıyor.

[52] AÇIKLAY/CI FETVALAR :

Zeyd mülkü olan evinin tavanını Amr'e satmayıp tavanın üstü olan havasını (boşluğu) satsa bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira boş hevamn satışı meşru değildir).

Bu surette Amr bu alış verişe binâen bu evin üzerine oda (bina) yapmak istediğinde Zeyd Amr'i men etmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Zira alış veriş sahih olmamıştır).

Bu surette Amr bu alış verişe binâen bu evin üzerine bina yapsa, Zeyd, Amr'e binasını söklürmeğe (yıkdırmağa) kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.  (Zira satış muamelesi tehakkuk etmediğinden bütün yetki, mülk sâhibindedir).                                  NETİCE, 243

Zeyd, mülkü olan boş arsasını Amr'e satmayıp yüksek kısmını (he-vasmı) satsa, sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

BEHÇE, 291

Zeyd, mülkü olan evinin tavanını Amr'e satmayıp tavanın yükseği olan hevayı (boşluğu) Amr'e satsa, sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.

Bu surette Amr, bu alış verişe binâen bu evin üzerine oda yapmak istediğinde, Zeyd, Amr'i menetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  (Zira alış veriş fasit olduğundan söz mülk sahibi­nindir). BEHÇE, 211

[53] Yâni bir kimse, diğer bir kimseye bir malı satsa ve bu sattığı malın parasını almazdan evvel alan kimseden aynı malı aşağı fiatla geri alsa, bu alış veriş sahih değil, fasittir.

Bulunduğumuz asırda bu mes'elenin daha şenîi de işleniyor. Meselâ: Konya'da kurt işi adı ile söylenen ve diğer memleketlerde şu şekildeki fâsid alış verişler vardır :

Satıa, alıcıya veresiye 100 liralık malı 150 liraya fahiş ve gaddar fiatla satıyor. Bâzıları mal yerinde dururken teslim almadan, ölçmeden ve tartmadan 100 liradan veya 80 liradan satan adam peşin para ile ge­risin geri alıyor. Bu şekilde yapılan alış veriş ilk pazarlıkda şart koşula­rak da yapıldığı vâkidir. îster ilkinden şart olsun, ister bir şart olmadığı halde sattığı malın parasını almadan ve malı teslim etmeden daha düşük paha ile alış veriş şeklinde olsun her İki suretle de alış veriş caiz değil, fâsiddir.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, şu kadar eşyasını Amr'e şu kadar (belli mikdar) paraya satıp teslim ettikten sonra Amr parayı sayıp vermezden evvel o eşyayı bu meblâğdan (aldığı pahadan) şu kadar noksana Zeyd'e (satana) satıp tes­lim etse, ikinci satış sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.    ABDURRAHMAN, C. 2, 15

Zeyd, her bir başını Amr'e yüz kırkar paraya (liraya) satıp teslim ettiği koyunları Amr (alıcı) parayı vermezden evvel Amr'den her, birini seksen paraya (liraya, altmış lira noksaniyle) yine kendi (geri) satın alsa, satın alması sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ABDURRAHİM, C. 2 15

Malı satarken şart koşmadan sattığı malın parasını peşin almadan satan adamın gerisin geri noksan paha ile alması caiz* olmadığı beyan edilmektedir. Halbuki bulunduğumuz asrın insanları satarken aynı mua­meleyi konuşarak şartlı olduğu halde yapanlar mevcuttur. Bunların yap-dıkîan fesatlık daha fena ve daha fasittir.

Zeyd, bir beygirini sattıkdan sonra yine kendine otuz kuruşa satmak şartı ile bir sene tamamına kadar kırk kuruşa satıp teslim ettikten son­ra Amr o beygiri Zeyd'e otuz kuruşa satıp, teslim edip ve para diye otuz kuruşu Zeyd'den almış olsa, hemen sene tamamında Amr aldığı otuz ku­ruşu Zeyd'e verirken Zeyd almayıp beygir pahası diye kırk kuruşu al­mağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.          ABDURRAHİM, 15

Zeyd, mülkü olan evini her ne zaman satarsa, yine kendine satmak şartı ile malûm pahaya Amr'e satıp teslim etse, bu satış sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

Zeyd, bir mikdar elbiselerini parasını sattıktan sonra vermek şartı ile Amr'e malûm pahaya satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.      ABDURRAHİM, C. 2. S. 15

Bu son fetvadaki hüküm de cidden düşündürücüdür. Zira bugün pek çok kimseler, aldığı mal satılınca parasını vermek üzere alış veriş yapmaktadırlar. Paranın verileceği zaman meçhul olduğundan malı sa-.tan adam yakın zamanda para bekler, alan kimsede malın bir adedi kalsa dahi satış: bitmedi, diye parayı vermez. Böyle olunca da arada kırgınlık ve üzgünlük meydana gelebilir.

Binâenaleyh mal satılınca parası verilmek üzere yapılan alış verişler sahih değildir. Fâsid olan alış verişlerdendir. Fâsid olan alış verişlerin uzun izahı bu bahsin baş tarafında beyan edilmiştir.

Şu halde malı alan ve satan arasında paranın verileceği zaman ve gün belli olmalıdır. Aksi takdirde muamele

fâsiddir. Ancak emânet ola­rak teslim edilmek suretiyle alıp satmak şeklinde olabilir.

[54] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, mülkü olan evini borçlu olduğu Amr'e şu kadar borcu muka­bilinde sattığında her ne zaman bu borcu Amr'e edâ ederse, Amr evi Zeyd'e geri vermek şartı ile Amr'e satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?.,..             

ELCEVAP... Olmaz.                                      

Bu surette evini Zeyd'e ariyet olarak verip teslim etse ve Zeyd de

teslim alsa, bu alış veriş fesholunsa hemen Zeyd bu evi başkasına sat­mağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   FEYZİYE, 243

Zeyd, Amr'in zimmetinde Ödünç'den olan 100 kuruş'unu elli kuruş'a Bekir'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

Zeyd, Amr'in şu kadar eşyasının Amr kendine şu kadar para ödünç vermek şartı ile Amr'den satm alıp ve o kadar ödünç para alsa, Zeyd

ödünç aldığı parayı Amr'e eda edip bu eşyaları  (aldığı eşyaları) Amr'e reddetmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.  (Zira alış veriş fasittir).         ALİ EFENDİ, C 1, 292

Hind, mülkü olan evini Ölünceye kadar sakin olmak şartı ile Zeyd'e malûm pahaya satıp ve parasını teslim alıp evde 12 sene sakin olup son­ra, Zeyd Hind'i evden çıkarsa, Hind, alış verişin fâsidliğine binâen pa­rayı Zeyd'e reddedip evi geri almağa kadir olur mu?...

ALİ EFENDİ, 293

ELCEVAP... Olur.

Hind, mülkü olan evini Zeyneb'e sattığında Zeynep Hind'i ölünceye kadar götürüp gözetmek şartı ile satsa bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP,.. Olmaz. ALİ EFENDİ, C. 1, 293

Hind, mülkü olan evini Zeyd'e sattığı vakit Zeyd, kendini nikahla­yıp alması şartı-ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ALİ EFENDİ, C. 1, 293

[55] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e sattığı vakitte, Amr evi başkasına satmamak veya -bağışlamamak şartı ile malûm pahaya satıp ve, teslim edip parasını alsa, bu şartla alış veriş fâsid olur mu?...

"EDCEVAP... Olmaz.     OLMAZ, 293

Zeyd, câriye Hind'i Zeyneb'e sattığı vakitte, Zeyneb Hind'i (başka­sına) satmamak şartı ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP../Olmaz. (Zira alış veriş fâsiddir).       ALÎ EFENDİ, C. 1 294

Zeyd, Amr'in mülkü olan evini malûm pahaya Amr'den satın alıp ve parasını verdikten sonra bu ev satılmazdan evvel malûm bir müdde­tin tamamına kadar Bekir'e îcar'a verilmiş olduğu zahir olsa, Zeyd (alan adam) bu alış verişi Hâkime feshettirmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

Bu surette, Zeyd (alan adam), mezkûr icara râzi olsa, bu evi müd­det tamam olmadan Bekir'den (îcâra tutan adamdan) almağa kadir olur mu?.

ELCEVAP... Olmaz.                                             

Bu surette bu evin bu müddet içinde lâzım i gelen îcârı Zeyct ve Amr'den hangisinindir?...                                      

ELCEVAP... Amr'indir. (Zira daha evvel bir şey konuşulmamıştır).

İBNİ NÜCEYM, 18»

Zeyd, mülkü olan arsası üzerinde vâki olan tahtadan çatma odası­nın çatmalarını şu kadar paraya Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?.

ELCEVAP... Olur.     ABDURRAHİM, C. 2, 12

Zeyd, bir metâını malûm pahaya Amr'e sattığı vakitte, Zeyd Amr'e «Parayı yarın bana getirirsen Febiha ve eğer paranın ekserisini yarınki gün bana getirmezsen aramızda alış veriş yoktur» deyip- bu- şekiHe ve-teslim edip Amr'de yarınki gün o parayı Zeyd'e |edâ etse, bn alış- veri? sahih olur mu?...                                                 

ELCEVAP... Olur.                                               

Bu surette yarınki gün geçip Amr o parayı Zeyd'e edâ etse, bu atış veriş bâtıl olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

İBNİ NÜCEYM, 17

[56] Yâni satılan evde bir ay oturmak veya evi bir ay sonra teslim etmek şartı ile alış veriş yapılsa, evi satan kimsenin menfaatlanması ol­duğundan bir nev'i faiz oluyor. Bu sebepten de bu alış veriş fâsiddir. Zi-. ra faiz giren her alış veriş fâsiddir,

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, mülkü olan evini Arar'e sattığında Amr, Zeyd'i ölünceye kadar görüp gözetmek şartı ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

Bu suretle Zeyd, bu evi yazıldığı üzere Amr'e sattığında bu satış zımnında bu eve teâllûk eden dâvadan Amr'i ibra etse, bu ibra sahih olur

mu/...

ELCEVAP... Olmaz.

NETİCE, 238

Zeyd, mülkü olan evini oğlu Amr'e sattığı vakitte, Amr Zeyd'in bâ­zı kimselere olan borcunu kendi malinden edâ etmek şartı ile satsa, bu alış, veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.                                    .                 "        NETİCE, 239

Hind, mülkü olan evini kocası Zeyd'e malûm pahaya sattığı vakitte Zeyd Hind'i boşamamak şartı ile satsa,, bu alış veriş sahih olur mu?....

ELCEVAP... Olmaz. (Zira menfaat karşılığında satış fâsiddir).

-ALİ EFENDİ, C. 1, 293

Zeyd, mülkü olan bahçesini Amr'e malûm paraya sattığı vakitte Amr maliyle Zeyd'in evinde şu şekilde bir duvar yapmak şartı ile satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur-mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira menfaat karşılığında alış veriş fâsiddir).   

ALİ EFENDİ, 295

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e sattığı zaman Amr, Zeyd'e şu kadar vazife göstermek şartı İle satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?,.. ELCEVAP... Olmaz. (Zira menfaat karşılığmdakİ alış veriş fâsiddir). .

ALİ EFENDİ, İ295

Zeyd, mülkü olan ahırını Amr'e sattığı zaman Zeyd (satan adam) o ahırın damı üzerine çamaşır serip kullanmak şartı ile satsa, sahih olur mu?...                                                                                                          

ELCEVAP... Olmaz.   BEHÇE, 294

Zeyd. mülkü olan ahırını Amr'e sattığı vakitte, Zeyd o ahır üzerin­de kendisi için bina yapmak şartı ile Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   BEHÇE, 294

I Zeyd, mülkü olan hamamını Amr'e sattığı vakitte Amr (alan adam)

hamamı kendine îcara vermek şartı ile satsa, sahih olur mu?...      : ELCEVAP... Olmaz.

Bu surette Amr (alan adam) hamam'ı yazıldığı üzere satın alıp Zeyd'e îcara verip teslim ve Zeyd'den bir kaç sene ücret nâmına şu ka­dar para almış olsa, Zeyd (satan adam) o ücreti Amr'den gerisin geri almağa kadir olur mu?...                                                                  ,

ELCEVAP... Olur.                                                                  BEHÇE, 293

Hind, iki kapılı mülkü olan dükkânını ölünceye kadar ücretlerini (icarlarını) kendisi almak şartı ile Zeyd'e şu kadar paraya satsa bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                           ABDURRAHİM, C. 2, 1G

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e malûm paraya satıp teslim etmezden evvel Zeyd o evi Amr'in  (alan adamın)  izni olmadan Bekir'e de satıp teslim etse. Amr (alan adam) satışa rıza gösterince ikinci satış nafiz olup reddedince bâtıl olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                     İBNİ NÜCEYM, 184

[57] Malı satan kimse, alandan ödünç para, hediye almak şartı ile olan fâsid alış veriş bugün görülen muamelelerdendir.

Meselâ: İkrâmiyeli ve hediyeli satış diye piyasada yapılan alış veriş bu çeşit ahş verişdendir. İlk satış şartında böyle bir şey olmasa da, alış veriş anında veya sonunda bir şey'i hediye olarak satan kimse verse, beis yoktur. Caizdir. Fakat bugünkü ikrâmiyeli ve hediyeli satışlar daha ev­vel şartlı olarak beyan edilmektedir. Bu sebepten dolayı da bu alış veriş fâsiddir.

İLGİLİ FETVALAR :

Zeyd, şu kadar elbiselerini Amr'e sattığı vakitte, Amr Zeyd'e şu ka­dar (belli miktar) para Ödünç vermek şartı ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP.,. Olmaz. (Zira satan kimse menfaatlanır).

ALÎ EFENDİ, C. 1, 292

Zeyd, Amr'in şu kadar eşyasını Amr kendisine şu kadar ödünç pa­ra vermek şartı ile Amr'den satın alıp, eline alsa o kadar para ödünç alsa, Zeyd Ödünç aldığı parayı Amr'e edâ edip, bu eşyaları Amr'e reddetmeye kadir olur mu?...                    _

ELCEVAP.... Olar. (Zira fâsid oîan alış verişde feshetme hakkı vardır).

ALİ EFENDİ, 292

Zeyd,. Amr'in şu kadar eşyasını Amr kendisine şu kadar kuruş ödünç

vermek şartı ile malûm pahaya Am'r'den satın .alıp eline alsa o kadar kuruş borcu olduktan sonra,Zeyd ölse, veresesi bu parayı Amr'e edâ edip o eşya aynı ile ellerinde mevcut olmakla beraber Amtfe reddetmek ister diklerinde Amr o eşyayı almayıp konuşulan parayı almağa kadir, olur mu?...                                     

ELCEVAP... Olmaz.    AIİ EFENDİ, C. 1, 293

Zeyd, Amr'in şu kadar kile buğdayını Amr kendisine şu kadar par^ ödünç vermek şartı ile Amr'den malûm pahaya satın alıp ve eline alsa ve Amr'den o kadar para ödünç aldıktan sonra Zeyd buğdayı sarfetsç, Zeyd ödünç aldığı parayı Amr'e edâ edip o buğdayın mislini Amr'e ve­rirken Amr râzi olmayıp konuşulan parayı almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz FEYZİYE, 245

Hind, mülkü olan bir evini1 Zeyd'e her sene kendisine keten ve ku­maş alıvermek şartı ile satsa, Hind bü alış verişin fâsidliğine binâen alış verişi feshetmekle bu evi Zeyd'den almağa kadir olurm u?... ELCEVAP... Olur.                                             ABDURRAHİM, C. 1/17

Zeyd, mülkü olan evini her ne zaman satarsa, yine kendine satmak şartı ile»malûm pahaya Amr'e satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  ABDURRAHİM, C. 2, 19

Zeyd, şu kadar eşyasını Amr'e şu kadar paraya sattığı vakitte, Zeyd, o kadar para borçlusu olduğu Bekir'i Amr'in üzerine (alacağı için) ha­vale etmek şartı ile satıp teslim etse^bu alış veriş sahih olur mu?... " ELCEVAP... Olmaz. NETİCE, 241

Zeyd, şu &adar eşyasını Amr'e malûm pahaya sattığı vakitte Amr, şu kadar eşyasını şu kadar paraya Zeyd'e satmak şartı ile satıp ve teslim ederek parasını alsa, bu alış veriş 'sahih-'olur mu?...                           

 Olmazar (alan adam) Ölse, o eşyayı veresesi zabtetse Zejyd alış verişi fesh edip ve parayı vereseye reddedip bu eşyayı vereseden ial-1 mağa ifcâdir. oitrr mu?...  '                         .  . -:

 Ölür.  NETİCE, 239.

[58] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, bir metâ'ını Amr'e malûm pahaya sattığı vakitte Amr o metâ'ı ne zaman başkasına satarsa, o parayı o zaman Zeyd'e vermek üzere meç­hul bir zamana te'cil ile Amr'e satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

NETİCE, 240

Zeyd, şu kadar kile buğdayını Amr'e sattığı vakitte Amr, parayı har­man zamanında Zeyd'e eda etmek üzere meçhul zamana te'cil ederek satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.                                              ALİ EFENDİ, C. 2, 189

Zeyd, şu kadar arpa ve pirinç'ini meçhul olan te'cil ile veresiye şu kadar paraya Amr'e satıp teslim etse ve Amr'de o arpa ve pirinç'i sarfet-se, Amr o kadar arpa ve pirinç'in mislini Zeyd'e verirken Zeyd almayıp konuşulan parayı almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz (Zira alış veriş fâsiddir).                   FEYZİYE, 245

Zeyd, şu kadar kile buğdayını Amr'e sattığı vakitte Amr, parayı harman zamanında Zeyd'e edâ etmek üzere te'cili (te'hiri) meçhul Ue satıp teslim etse ve Amr'de buğdayı harcasa, hemen Amf o buğdayın mislini Zeyd'e tanzim ederken Zeyd almayıp, konuşulan parayı almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira te'cil zamanı kesin olarak belli değil).

[59] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, Amr ile müşterek olduğu araziyi emiriye üzerine dikilmiş olan meyve ağaçlarından kendisine düşen hissesini Amr'ın izni ile Bekir'e satsa, bu alış veriş caiz olur mu?,..

ELCEVAP... Olur.                                                     İBNİ NÜCEYM, 165

Müşterek olan mal ortada mevcut olur ve satıldığında teslim imkânı olursa hissenin satışı caiz ve şahindir. Aksi takdirde caiz değildir.

Zeyd, Amr ile aralarında müşterek olan ekinden hissesini olgunlaş-mazdan evvel Bekir'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira ortada mevcut değildir). İBNt NÜCEYM, 185

Zeyd, Amr ile müşterek olarak ekilmiş olan ekinden kendi hissesini Amr'in (ortağının) izni olmadan Bekir'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira ortağın rızası şarttır).     İBNİ NÜCEYM, 153

Ölen Zeyd'in veresesinden Amr, Zeyd'in terekesinden olan hissesini Bekir'e 500 kuruş'a satsa, lâkin o evden Amr'in ne kadar hissesi var idiği Bekir'in malûmu olmasa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz". (Zira hissenin mikdarı bilinmemektedir).

BEHÇE, 290 MÜHİM BİR FETVA:

Zeyd (bir adam), Amr'in (diğer bir adamın) zimmetinde karzdan (ödünçden) olan alacağı yüz kuruşunu elli kuruşa Bekir'e satsa, bu satış sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

BEHÇE, 289

Bu fetvada beyan edilen hüküm gereğince, tasarruf bonolarını aşağı fiatla satanların alış verişleri sahih ve makbul değildir, Fâsiddir. Ancak bir kimseden alacağı olan kişi, borcu olana diğer bir kimseye aynı değeri ile satabilir. Senet cüroları bu kabil sahih ve caiz amellerdendir. Nitekim havale bahsinde de zikredilmiştir.

[60] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 62-84.

[61] AÇIKLAYICI FETVALAR :

Zeyd, mülkü olan bahçesini Amr'e fâsid olan alış verişle satıp .tes­lim edip ve parasını teslim alıp Amr'de bahçeyi bîr kaç sene zabd edip ve mahsulünü Zeyd'in mubah ve helâl kılması olmadan alıp kullanıp har­cadıktan (ve yedikten) sonra Zeyd alış verişin fâsidliğine binâen parayı verip bahçeyi* Amr'den alsa, Zeyd kullanılan (veya zayi olan) mahsulü Amr'e tazmin etmeğe kadir olur mu?..,                                   

ELCEVÂP... Ölür.     ALİ EFENDİ, C, 1, 296

Hind, mülkü olan evini Amr'e fâsid olan alış verişle satıp teslim ettikden sonra Arar o evde kendi için yeni bina yapsa, sonra Hind ve Amr alış verişin fâsidliğine binâen satışı feshetseler, Ahir binasını sokup (yı­kıp) almak istediğinde Hind, «binayı meccânen zabd ederim»' diye şer'i bir ciheti (hakkı) yok iken Amr'i men etmeye kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.       BEHÇE, 295

Hind, cariyesi 2eyneb'i fâsid olan alış verişle satıp teslim-ettikten sûhra Zeyd Zeynebri âzad etse, Zeynebi, teslim aldığı günde olan kıyme­tini Zeyd'den almağa kadir olur mu?

ELCEVAP .. Olur BEHÇE, 295

Zeyd, kıymeti olan" birmetâ'ı kullansa'. (h,a_reasa,. yok etse).    Amr . teslijn.'edildiği-günd.e; olan. .kıymetini Zeyd'e verirken-Zeyd

olmayıp Metâ'nV kıymeti şimdi ziyâdedir, şimdi olan kıymetini senden alırım» demeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP.. Olmaz.       FEYZÎYE, 245

Zeyd, Amr'den fâsid olan alışla bir cariyeyi satın alıp teslim aldık­tan sonra Zeyd o cariyeyi Bekir'e malûm pahaya satıp teslim alsa, Amr cariyenin teslim gününde olan kıymetini Zeyd'e (satın alan adama) tan­zim ettirmeyip cariyeyi Bekir'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira esas sorumlu Zeyd'dir).            FEYZÎYE, 245

Zeyd, Sanat'la yapılmamış şu kadar kilo bakırını fâsid olan alış ve­rişle Amr'e malûm pahaya satıp teslim ettikten sonra parayı almadan Amr (alan adam) o bakır'ı sahih olan alış verişle satıp teslim etse, Zeyd o bakir'ın mislini şer'i şerifin beyânı üzere Amr'e tanzim etmek istedi­ğinde Amr konuşulan parayı al» diye tanzim etmeden imtina kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

[62] Hediye,-ödünç para alma ve emsali bir menfaat karşıhğmdaki alış verişler fâsiddir.

İLGİLİ FETVALAR

Hind, bir mülkü olan evini Zeyd'e her sene kendine elbise ve kumaş alıvermek şartı ile satsa, Hind bu satışı fâsitliğine binâen satışı feshet-*mekle bu evi Zeyd'den almağa kadir olur mu?,,.

ELCEVAP .. Olur.  ABDURRAHİM, C. 2, 17

Hind, mülkü olan bir evini kendini ölünceye kadar infak etmek (bak­mak, yedirmek ve giydirmek) şartı ile şu kadar paraya Amr'e satıp tes-

Hm ettiğinde Amr Ölse, Hind o evi alıp zabdetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur. (Zira satış şartı fâsiddir, caymak caizdir).

ABDURRAHİM, 17

Zeyd, bir metâ'mı Amr'e şu kadar paraya sattığında Amr o metâ'ı başkasına sattığında zarar ederse, tazmin etmek şartı ile satsa, bu satış sahih, oiur mu?                                                                         .

ELCEVAP... Olmaz.

FEYZİYE, 241

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e sattığı vakitte Amr Zeyd'i Ölünceye kadar gözetmek şartı ile satsa, bu satış sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.     FEYZİYE, 241

Zeyd, Amr'e beşyüz akça (para) Ödünç almak şartı ile bir Mushafı Şerifini şu kadar akçaya (paraya) bir sene tamamına kadar tehirli olmak şartı üzere satıp teslim etse ve o mikdarda ödünç para verip sonra o mec-lisde Amr o Mushafı Şerifi şu kadar para noksan olmak üzere Zeyd'e sa­tıp teslim etse, hemen sene tamamında Amr Zeyd'den ödünç aldığını Zeyd'e verirken Zeyd Amr'den mushaf pahası nâmına da bir miktar pa­ra almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira alış veriş fâsiddir). ABDURRAHİM, C. 2, 16

Zeyd, Amr'den aldığı şu kadr.r kurusa kefil olmak şartı ile bir evini şu kadar paraya Bekir'e satsa, Bekir'de o şartla satın alsa, bu alış veriş sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ABDURRAHİM, 16

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e sattığı vakitte evi başkasına satmak veya bağışlamak şartı ile malûm pahaya Amr'e satıp, teslim edip ve pa-, rasım alsa, yapılan bu şart (başkasına satma veya bağışlama şartı)  ile fâsid olan alış veriş olur mu?... ELCEVAP...   Olur.                                                                 BEHÇE, 293

[63] İLGİLİ FETVALAR                                 

Zeyd, mülkü olan Tut bahçesini fâsid olan alış verişle Amr'e satıp teslim etse,, sonra Amr'de o bahçeyi ;Bekir'e satıp, teslim ettikten sonra bahçesinin reddini îcap eder eski aybı zahir olmakla Bekir (ikinci olan adam) bahçeyi Amr'e (ikinci satana) reddetse, hemen Zeyd (birinci sa­tan adam) alış verişi feshedip bahçeyi Amr'den almağa kadir pjur mu?...

ELCEVAP... Olur.

BEHÇE, 292

Zeyd, cariyesi Hind'i Amr'e fâsid olan alış verişle satıp teslim ettik­ten sonra parasını almadan Amr (alan adam) Hind'i başkasına, bağışla­yıp teslim etse (veya sahih alış verişle satsa), Zeyd (İlk satan) Hind'in teslim' gününde olan kıymetini Amr'den (ikinci satan veya bağışlayan­dan) almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.    ALÎ EFENDİ, C. 1, 290

Zeyd, bir miktar peynirini Amr'e sattığında para konuşmaksızm fâ­sid olan alış verişle satıp teslim ettikten sonra Amr o peyniri başkasına sahih olan alış verişle satıp teslim etse, Zeyd (ilk satan kimse) o peyni­rin teslim gününde olan kıymetini Amr'den.almağa.kadir olur mu?...   .,

^ Olur. BEHÇE, 298

[64] İLGİLİ FETVALAR:                               ,

Hind, mülkü olan evini Zeyde fâsid olan alış verişle satıp Zejhd'de o'evde yeniden bina yaptıktan sonra Hmd alış verişin fâsidliğine binâen ZeycFin rızası olmaksızın alış verişi "feshetmeye kadir olur mu?...

.. Zeyd, Anır.'ia mülkü plan evini .satın, aldığı vakitte Amr o evde., keri-di^ınâlinderı Zeyd. .için şü. şekilde bina yapmak şartı ile satiri'alıp ye tes-İim-alıp parayı verdikten sonra ZeyçTo evde bina yapsa, Zeyd feshetme­ye talip olup ve râzi olunca alış verişi feshetmeye kadir olur mu?...

ELCEVAP.:. Olur.       ALİ EFENDİ, C. 1, 294

Zeyd, mülkü olan bağını Amr'e fâsid olan alış verişle satıp, teslim eöîp Ve parasını alıp Amr'de bağı bir kaç sene zabdedip mahsuruna Zeyd'-in mubah ve helâl kılması olmadan alıp harcadıktan sonra (Yiyip içip veya sattıktan sonra) Zeyd alış verişin fâsidliğine binâen parayı redde-dîp'bağı AmrMen alsa Zeyd helak olan {harcanan, yenen) mahsulü Amr'e tazmin'ettirmeğe kâ<Jiroİur:mu?:      

ELCİEVÂP... Öluc

NETİCE; 244

[65] Nec^Şer'i Tarif- ve anlamından anlaşıldığı üzere Fitne, Fesatlık yer bir hile ile satılık malın iiatını, başkalarını-kizıştrmak için arttırmak­tır, v^ bir trcâri'ahlâksızlıktır,              .........

Resulü Ekrem  (S.A.V.) Efendimiz bir Hadis-i Şeriflerinde    meâlen şöyle buyurmuştur:                              ...

«Ey Mü'miıiiei'î (aranızda mal satışı ve alışı ânında) müşteri kızış­tırmaktan kaçmımz.» MÜSLİM.                                                    

«tavus  (R.A.) dan îbni Abbas (R.A.) dan işitilmiş olapak rivayet edilmiştir, tbni Abbas (R.A.) demiştir ki Resûlullâh (S.A.V.) :

— (Bîr yere) yiyecek getirenleri karşılamayın, şehirli de kır halkı için satmasın, buyurdular. Ben tbni Abhâs tRA)'a : ":.: '.-r^ (Şehirli de kır halkı için satmasın) sözünün mânası nedir? dedim:

«Hem birbirinize müşteri kızıştırmayın, kişi kardeşinin satışı üzeri­ne satış yapamaz; kardeşinin dünürlüğü üzerine dünürlükte yapamaz. Kadın dahi kız kardeşinin yerine kendisi varmak İçin onun boşanmasını isteyemez.» BUHABÎ, MÜSLİM.

' Bir yere yiyecek celbederek satmak isteyenlerin önüne çıkarak pa­zar yerine gelmeden mallarım satın almak memnu ve mekruhdur. Ya-feaklayan hükümlerden birkaç hadis-i şerifi yukarıda naklettik. Bu kar-.şılaşma, malın satıldığı pazarın dışında başîârsadır.

İbni Ömer (R.A.) den rivayet edilen bir hadis-i şerif de meâîen şöyle buyrulmuştur;

«Biz, yiyecek getirenleri karşılar, onlardan yiyeceği satın alırdık. Nihayet Resûlullah (S.A.V.) onu yiyecek pazarına götürmeden satın al­mamın bize yasak etti.»

[66] Yâni cuma günü birinci ezan okununca Müslümanların, memur, âmir, işçi ve her çeşit iş adamlarının işini bırakıp, hemen camiye cuma namazına gitmeleri lâzımdır. İşleriyle meşgul olmak kerâhat ve günah-dır. Zira Kur*an-ı Kerim'de Cenab-ı Hak meâlen şöyle buyruyor:

«Ey iman edenler! cuma günü namaz İçin nida (İlk ezanla nida) olunduğa zaman hemen Allah'ın (C.C.) zikrine (cuma namazına) gidin ve alış verişi bırakın. Bu, eğer bilir kimseler İseniz sizin için çok hayır­lıdır.

Sonra namaz kılınmış olunca da artık yeryüzünde dağılan ve Al­lah'ın fazlından (nasîb) arayın ve Allah'ı çokça zikredin, tâ ki necata erebilesiniz.»

CUMA SÛRESİ, 1, 10

İşte bu âyeti celiyleler gereğince müslüman olan her tacir, memur, ig adamı, işçi ve emsali vazifeli kimseler cumanın ilk ezanı okununca he­men camiye ve cuma namazına koşar ve koşması lâzımdır.

[67] Bu ihâre ve ifâde ettiği hükümden anlaşıldığına göre, bir malın

satışı kesinleşmedi ise, pahasında ve parasında ziyade ve fazlalık yap rak satmak caizdir. Veresiye peşin satışı   pazarlığmdaki farkın   hükmü de aynı böyledir.

İLGİLİ FETVALAR

: Zeyd, bir meta'mi malûm pahaya Amr'e satıp teslim etmeden -evvel Zeyd bu nieta'ı evvelki pahadan şu kadar ziyâdeye Amr'e satıp teslim etse, evvelki satış fesholup ikinci satış sahih olur mu?.

ELCEVAP.,. Olur.        İBNİ NÜCEYM, 147

Zeyd, Amr'den bir metâ'ı malûm pahaya (zamanı) malûm te'cil (ve­resiye) ile satın alıp sonra Zeyd ve Amr evvelki te'cil (tehir ve veresiye) den sonra diğer te'cil (tehir ve veresiye) üzerine rızalaşsalar ikinci te'çil sahih olur mu?...                                                                                    :

ELCEVAP... Olur.

İBNİ NÜCEYM, 156

Zeyd, Amr'den metâ'ı altmış kuruşa satm alıp parayı vermezden evvel Zeyd ve Amr elli kuruş üzerine rızalaşsalar, bu metâ'm (eşyanın) parası elli kuruş olması lâzım olur mu?.:.

ELCEVAP... Olur.    İBNİ NÜCEYM, 156

Zeyd, elli kuruş kıymetli rnetâ'ını Amr'e veresiye malûm te'cille yüz otuz (130) kuruşa satıp teslim edip sonra Amr (alan adam) parayı ver* mezden evvel metâ'ı Zeyd'e yüz kuruşa satıp ve teslim edip yüz kuruşu almadan o metâ'ı harcasa (satsa, kullansa), hemen Zeyd Amr'in zimme­tinde olan yüz otuz kuruşun 50 kuruşunu o metâ'm kıymeti olan elli ku­ruşu takas edip baki kalaıi seksen kuruşu Amr'den almağa kadir olur mu?

ABDURRAHİM, C 2,* 15

ELCEVAP... Olur.

Zeyd, mülkü olan evini şu kadar paraya sattığında Amr o evi o ka­dar paradan ziyadeye sattığında o ziyâdeyi Zeyd'e vennek şartı ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...                                                              

[68] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 85-92.

[69] Alış verişde caymanın meşruluğunu ve cayamn caymasını etmenin iyiliğini nâtık biT Hadis-i Şerif meali:  

kabul

«Bir kimse, paıarhkdan eayanun özrünü kabul ederse, AUaJjf (C.C.) da kıyamet gününde ayak kayıııalarmı kaldırır affeder.»         BEYHİKİ

Yâni alış veriş gibi caymada icâb ve kabul ile olur. Ve meşrudur.

Meselâ; satan ve alandan biri «Alış verişi kaldırdım (caydım), yahut feshettim» ve diğeri <<kabul- ettim» dese, yahut >bîri «alış verici 'kaldır (cay)» vediğeri «kaldırdım (caydım)» ctefee-satışı kaldırma (cayma)-»a* hihdir, yâni: alış veriş fesholunmuş.:olur.

[70] Alış verişde olduğu gibi caymada da meclisin bir olması lâzımdır. Yâni îcâb meclisinde kabulün bulunması lâzımdır. Yoksa alıcı ve satıcı­dan biri alış verişi kaldırdım (caydım) deyip de diğeri o meclisde kabul etmeden meclis bozulsa (dağılsa) yahut tarafeynden yüz çevirmeğe de­lâlet eder bir şey sâdır olsa, sonra diğerinin kabulü fâide vermez,

[71] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, mülkü olan bağını malûm pahaya Amr'e satıp ve teslim edip sonra parayı almadan Zeyd Amr'e «sana bin lira peşimanlık vereyim alış verişi kaldıralım» demekle Amr'de alış verişi kaldırıp (cayıp) bafi

Zeyd'e (bağ sahibine) teslim ettikten sonra Zeyd o kadar parayı Amr'e vermemekle Amr bu meblâğı Zeyd'den cebren alsa, Zeyd o meblâğı (pe-şimanlık olarak alınan bin lirayı) Amr'den (zorla alan kimseden) gerisin geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Zira cayma ve satışı kaldırmada ki, bu şart fâsiddir).

ALİ EFENDİ, 316

Zeyd, kölesi Amr'i Bekir'e satıp teslim edip ve< parasını aldıktan sonra Zeyd satışına nadim olup satışı kaldırmağa talip olmakla eline al­mış olduğu paradan başka peşimanhk nâmına Bekir'e on kuruş vermek üzere Bekir ile satışı kaldırıp o parası ile on kuruşu Bekir'e verse, Zeyd, on kuruşu Bekir'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Zira nedâmetden için verilen para ve yapılan cayma şartı bâtıldır).    .                                                   ALt EFENDİ, C. 1, 316

Zeyd, beygirini Amr'e malûm pahaya satıp teslim edip ve parasını aldıktan sonra Amr Zeyd ile alış verişi kaldırma ve parasını Zeyd'den alıp lâkin beygiri Zeyd'e teslim etmeyip beygiri Amr'in elinde helak ol­sa, Zeyd bu parayı Amr'den gerisin geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.                                                              FEYZİYE, 260

Hind, bir mülkü olan değirmenini Zeyd'e malûm pahaya satıp ve teslim etse, Zeyd'de satın alıp ve bir kaç zaman mahsûlünü aldıktan son­ra, Zeyd bu alış verişi Hind ile kaldırsalar, (bu cayma) sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ABDURRAHİM, C. 2, 68

Dellâl olan Zeyd, Amr'in mülkü olan bir evini Bekir'e satıverip pa­rasını haklaştırıp dellâliyesini aldıktan sonra Bekir, Amr ile rızalanyla alış verişi feshedip ve kaldırsalar hemen Amr dellâliyeyi rucû edip Zeyd*-den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.

ABDURRAHİM, C. 2, 69

[72] İLGİLİ FETVALAR :

Zeyd, Sandal tâbiri olunan gemisini Amr'e malûm pahaya satıp, teslim edip ve parasını aldıktan sonra Amr, Zeyd ile alış verişi kaldırıp ve parayı Zeyd'den alıp, lâkin gemiyi Zeyd'e teslim etmeyip gemi Amr'in elinde helak olsa, Zeyd zikrolunan bu parayı Amr'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

BEHÇE, 300

Zeyd, mülkü olan tut bahçesini Arar'e malûm pahaya satıp ve pa­rasını alıp sonra ağaçlarından yaprak hâsıl olup, Amr o parayı kullandık­tan (harcadıktan) sonra Amr bahçeyi satıştan kaldirsa, sahih olur mu?...

ELCEVAP .. Olur.

BEHÇE, 300

[73] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 93-97.

[74] Mürâbeha: Râbaha filinin masdarıdır. Mürâbehanın lügat mâ­nası: bir metâ'ı (eşya ve malı) alındığı pahadan - sermâyeden fazla fâide vermek ticârette kâr etmek ve menfaatlanmak manasınadır.

Mürâbehanın şer'î tarifi metinde geçmiştir.

Mürâbeha kelimesinin İzahında Kamus mütercimi fukahânın şu gö­rüşlerini zikretmektedir:

«Ödünç ve karzı hasenle alan kimse,'aldığı parayı rızası ile bir mik-dar zam ve ilâve ile edâ etmek ve o ziyâdeyi ribâdan kurtarmak için o kadar kıymetli bir metâ'ı (elbise, eşya ve emsali bir şeyi) para sahibin­den satın alıp ve pahası olmak üzere zam edip ve hepsi meşru olan alacak olup sonra o metâ'ı borçluda bir kimseye hibe edip o da sahibi olana verir ve bu suretle teberru edip insanların muamelesinde bir seneye yakındır ki, böyle ola gelmiştir. İnsanlar icmâ menzilindedir. insanların muame­lesinde uzun zamanın geçmesi bulunan emri inkârda hasar (zarar ve kö­tülük) mukarrerdir.»

Küçük efafld, KAMUS TERCÜMESİ, C. 1, S. 278

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, Amr'e ödünç verdiği parası için bir müddette kâr' elde etme­den Amr'den kâr nâmına şu kadar para alsa, hâlâ Amr borcu edâ eder­ken mezkûr kazancı aslına hesaba kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                          ABDURRAHÎM, C. 2, 82

Zeyd, kendine yüz kuruş borcu olan Amr'in bir metâ'ını Amr'den o. yüz kuruşa satın alıp teslim aldıktan sonra yine o metâ'ı Amr'e sene ta­mamına kadar yüz onbeş (115) kuruşa veresiye satıp teslim etse, şer'î tarif üzere şer'î muamele etmiş olup Amr'in üzerine onun onbir buçuk hesabı üzere onbeş kuruş kâr lüzum etmiş olur mu?..; ELCEVAP... Olur. ABDURRAHİM, C. 2, 82

Zeyd alacaklı olduğu Amr'in üzerine kırk kuruş kâr lâzım kılmak arzusu ile bir atını Amr'e kırk kuruşa veresiye satıp ve teslim edip sonra o meclisde satışı feshedip atı Amr'den alsa, Amr'in üzerine o kadar kâr lâzım kılınmış olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. (Zira alış veriş bozulmuştur).

ABDURRAHİM, C. 2, 83

Zeyd, Amr'in zimmetinde olan şu kadar para hakkı için Amr'in üze­rine şer'î muamele ile kâr lüzumunu icabettirmeden Amr'den kâr nâmı­na bir şey almaya kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                       ABDURRAHİM, C. 2, 90

Zeyd, Amr'e mâlinden ödünç verdiği şu kadar bin para için Amr'in üzerine kâr'ı lâzım kılmadan kâr nâmına asıl maldan ziyâde parasını al­mış olsa, hâlâ Amr, bu kazancın asıl mal mikdarını asıla tutup ziyâdesi­ni geri almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.     ABDURRAHİM, C. 2, 90

Bir kimse, bir şahsa meselâ: Bin kuruş nakden Ödünç verip yüz ku­ruşluk bir malını da ona üçyüz kuruşa satsa, o da bu malı yüz kuruşa Zeyd'e satsa, satışlar sahih olur.

Fakat ödünç alan kimse üzerine bir muâmele'i Şer'iyye zımnında bif kâr lâzım kılmak sahih ise de, Cumhuru Fukahaya göre kerâhattan hâli değildir.

Şöyle ki: Bir borç almayı temin için bir malı diğerinden yüksek bir fiatla almak caiz ise de, kerâhattan hâli değildir.

[75] AÇ/KLAYICI FETVA:

Zeyd, satın aldığı metâ'ları «on birer kuruşa satın aldım» diye Amr'e

on bir buçuk kuruş değer pahâsıdır, satın al» dese,   Amr'de o metâ'ları on bir buçuk kuruşa Zeyd'den kâr ile satın aldıktan sonra Zeyd'in o me-tâ'jan on kuruşa satın aldığı şer'an sabit olsa, Amr o metâ'ları mevcut, olmakla Zeyd'e reddetmeğe kadir olur mu?... ELCKVAP,.. Olur.   BEHÇE, 289

[76] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, «Şu kadar koyununu birer buçuk kuruşa satın aldım ve hâlâ üzerime birer buçuk kuruşa mal olmuştur» deyip Amr'de Tevliye yolu ite (satın aldığı malı kârsız ve zararsız maliyetine satma yolu ile) birer buçuk kuruşa satıp teslim ettikten sonra Zeyd'in o koyunları birer kuru­şa satın aldığı şer'an sabit olsa, Amr birer kuruşdan ziyâdesini verme­meğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur    BEHÇE, 289

[77] Bu paragrafta da kârlı satış şeklinde olan bir hüküm beyan edil­miştir. Ön liraya alınan bir malı, Tacirin onbeş liraya sattığını veya sat­tığı takdirdeki durumu ile onbeşe sattığı malı sonra beş liraya alması hâlindeki kâr şeklinin durumu beyan edilmektedir.

Bu izahattan anlaşılmıştır ki, piyasanın durumunda ona alınan bir

malın onbeşe veya yirmiye satılabilecek şekli varsa, yâni o mal piyasada onbeş veya yirmi ile satılıyorsa, bu şekildeki kârın meşruluğunu beyandır.

Fetvayı Hindiyede de buna mümasil şu hükümler beyan edilmekte­dir:

«Bir kimse, bir elbise satın alsa sonra kârla satsa, sonra kârla sattığı takdirde kârından aşağı ve kârla satılan paranın tamamını ihata eder şekilde satın alsa, (ikinci defa) kârla satmaz. Bu hiiküm îmam'ı Azain (R.A.)'a göredir, tmâmeyn'e göre ise son pahanın parasından kârla satar.

Binâenaleyh bîr kimse, on dirheme aldığı bir elbiseyi sonra onbeş dirheme satsa ve parası ile malı birbirlerine teslim etseler, sonra on dir--heme satm alsa beş dirhem kârla satar (yâni beş dirhem üzerinden kâr eder). Ve benim üzerime beş dirheme mal oldu der, (Zira evvelce beş dirhem kârla satılmıştı. Sonra da on dirheme aynı malı alınca beş dirheme almış demektir). Beş dirheme satın aldım, dememelidir.

E5er bir kimse, (elbiseyi) onbir dirheme satın alsa ve yirmi dirhe­me satsa, sonra on dirheme satm alsa, asla kârla satmaz. (Kâr etmeden satar. Zira 35^1 maldan daha evvel yüzde yüz kâr etmiştir).»

HİNDİYE, C. 3, S. 164

Yukarıdaki hükümlerin sgıi cümlelerinden açıkça anlaşılmaktadır ki, bir kimsenin satm aldığı mal piyasada % 50 veya % 100 gibi kârla sa­tılıyorsa, bu alış verişdeki kâr'm cevazı açıktır. Fakat bir mal alındıktan sonra alman pahadan satılıyorsa, hiç kâr etmeden satmak lâzımdır, Piyasadaki pahadan fazla fiatla satmak gabni fahiş (kötü aldatma) veriş yapılmış olur.

Şu halde bir kimse, bir memleketten bir malı elli liraya alsk,;diğer memlekette de 100 liraya satılıyor ise, 100 liraya satılan yerde 100 satabilir. Bunun aksi olan 10Û liraya aldığı bir malda piyasada 50 liraya düşerse, onu da 50 liradan satmak lâzımdır.                                 

Binâenaleyh kâr ve zarar piyasanın durumuna göredir. Kâr edece­ğim diye piyasada darlık meydana getirecek ihtikârdan kaçinmâK! gere­kir. Bilhassa yiyecek eşyaları satın alıp kâr'ı çok yapacağım diye anbarda kırk gün ve daha fazla gün bekletmek ihtikârdır. Her müslümank,j böyle mel'unluk olan kötü hareketten kaçınması hem dinî, hem millî Vb hem vatanî bir vazifedir.

[78] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 98-104.

[79] Zira Peygamber (S.A.V.) Efendimiz menkul olan mallan alan kimseye pazarlıkdan (alış veriş muamelesinden) sonra malı teslim alma­dan satmasını nehyetmiştir. Ve yine teslim almayınca mal orada helak olabilir. Binâenaleyh kesin mülkiyetin tahakkuku olmadan satmak caiz o'maz.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Amr'İn şu kadar kile buğdayını şu kadar paraya Amr'deiı sa­tın alıp sonra buğdayı ölçmeden ve teslim almadan Zeyd'e o buğdayı başkasına satması caiz olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira menkûl olanlarda teslim aldıktan sonra satmak şarttır).                                                           FEYZİYE, 243

Zeyd şu kadar buğdayını Amr'e malûm pahaya satıp parasını alıp lâkin o buğdayı Amr'e teslim etmese, Amr buğdayını Zeyd'den istediğin­de Zeyd mücerred buğdayı teslim olunmamakla alış veriş kesinleşmiş! ol-

maz. öyle olunca da parasını al .deyip buğdayı vermemeğe kadir olur mu? ELCEVAP... Olmaz.                                                            FEYZİYE, 233

Zeyd, iki camız öküzünü Amr'e olan şu kadar para borcu mukabi­linde satıp lâkin Amr (alacaklı) o öküzleri (satın aldıktan sonra) teslim almadan Zeyd'e malûm pahaya satsa, ikinci satış sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   (Zira menkûl malların satışında şart olan teslim bulunmamıştır).      NETİCE, 237

[80] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, Amr'den malûm pahaya satın aldığı akarı (bağı, bahçeyi, evi, dükkânı ve tarlayı) teslim almazdan evvel Bekir'e malûm pahaya satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olur. (Zira gayrimenkullarda teslim şart değildir).

FEYZİYE, 232

, mülkü olan evini Amr'e malûm pahaya satlikdah'sonra tes­limden evvel  (teslim almazdan evvel) Zeyd o evi Amr'in izni 'olmadan Bekir'e de satıp teslim etse, ilk satış bâtıl olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   (Zira gayri menkullerin satışı teslim edilmemiş de olsa tahakkuk etmiştir. Mülk ilk alanındır).            İBNİ NÜCEYM, 184

[81] Zira fazlalık noksanlık olabilir. Esas olan alış verişd-e en ufak şüphenin bulunmaması için satan ve alan kimselerin ölçerek satmaları ve almaları lâzımdır.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, buğday anbarmda olan buğdayını «bin kiledir» diye her kile­sini Amr'e şu kadar paraya satıp Amr'de satın alıp kabul etse, buğday ölçülmeyince bu alış veriş sahih olur mu?...                                        -H

ELCEVAP... ölçülür. Bin kileden eksik ise dilerse parasından hissesi;,Üe alır, dilerse pazarlığı fesheder, fazla ise fazla olan satıcınındır.            ij

Bu surette Zeyd o anbarda olan buğdayı ölçtüğünde bin kileden zi­yâde olmakla bin kile buğdayını Amr'e teslim edip parasını almak iste­diğinde Amr mücerred satış zamanı da o buğday ölçülmemişdi, öyle olun­ca bu alış veriş sahih olmaz diyerek Zeyd'in rızası olmadan alış verişi feshetmeye kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                           ABDURRAHİM, C. 2, 21

Zeyd, şu kadar kile tuzunu Amr'e satıp lâkin teslim ve alma bulun­madan Zeyd (satan adam) o tuzu başkasına satıp ve teslim etmekle sar^ fetse, hemen Amr (ilk alan) mücerred evvelce bana satmış idin diyerek' o tuzu Zeyd'e tazmin ettirmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP...  Olmaz.  (Zira menkullerde 'teslim edilmedikçe yetki sata­nındır).                                                           ABDURRAHİM, C. 2, S. 21

[82] Yâni malı satan kimse, alış veriş fazlalığından sonra satılan ma­lın miktarını artırabilir. Müşteri ziyâde yapılan meclisde kabul ederse, t> ziyâdeyi talep etmeye hakkı olup satan kimsenin nedameti fâidesizdir. Ama o meclisden sonra müşterinin kabul etmesi muteberdir.

Satan kimsenin malda ziyâde etmesi sahih olduğu gibi, alan kimsenin de pazarlıkdan sonra konuşulan parayı ziyâde etmesi sahih olur. Ve satıcı da ziyâde edilen meclisde kabul ederse, o ziyâdeyi talep etmeye hakkı olup, müşterinin nedameti fâidesizdir. Ama o meclisden sonra satıcının kabulü muteber değildir.

Satan kimse, alış veriş kesinleştikten sonra konuşulan paradan bir, mikdarıni kaldırıp düşürebilir. Bu şekildeki hareketi sahih ve muteberdir!

Meselâ: Satıcı on kuruşa satmış olduğu sekiz karpuz üzerine iki kar­puz daha ziyâde etse ve müşteri de kabul ettiği takdirde on kuruşa ta­mam on karpuz satılmış olup hattâ teslimden evvel bu iki karpuz telef olsa, pahalarının paradan tenzili ile sekiz karpuz için satıcı ancak sekiz kuruş- talep edebilir.

Keza satıcı arsanın bin arşını onbin kuruşa sattıktan sonra yüz ar­şın daha ziyâde etse ve müşteri (alıcı) de kabul ettiği takdirde bir şefi (hak sahibi) çıksa onbin kuruşla tamamını yâni bin yüz arşını alabilir. Keza kesin pazarlıkdan sonra müşteri konuşulan parayı ziyâde ettiğinde konuşulan para ile ziyâde yapılan paranın tamamı alıcı ile satıcı hakkın­da tamam satılan mala mukabildir.

Kesin pazarlıkdan sonra satıcı satılan malın parasını indirip ve ten­zil ettiğinde satılan malın tamamı konuşulan paranın bakisine mukabil olur.

Satan kimse, parayı teslim almazdan evvel satılan malın parasının hepsini indirebilir (kaldırabilir). Fakat asıl kesinleşmiş pazarlığa iltihak olunmaz.

Meselâ: Satıcı bir mülkü olan akarı (bağı, bahçeyi, evi, dükkânı) onbin kuruşa sattıktan sonra (parasını) teslim almazdan evvel o paradan kamilen vazgeçse, Şefi'i (hak ortağı) o akarı onbin kuruşa alabilir. Yok­sa parasız alırım diyemez.  MÎR'ATÜL MÜCELLE, 77 80

[83] Yâni mal ve emsali olan bir kimsenin borcunu belli bir zamana talik ve te'cil ederek tehir etmek caizdir ve bu te'cil edilen zaman gel­mezden evvel alacaklı acele edip daha evvel istemeye ve almaya yetkisi yoktur. O tehir edilen vaktin gelmesini beklemesi lâzımdır. Ancak Ödünç olarak verdiği para ve mal belli bir zamana tehir etmek şartı muteber ve sahih değildir. Zira karzı hasen olarak veren kimse, .bir teberru ve bir yardım kabilinden hiç bir yardım ve karşılık beklemeden insanlık ve iyi­lik olsun diye vermiştir.

Binâenaleyh ödünç olarak verdiği şey'i dilediği zaman alma hakkına sahiptir. Ödünç mal ve para alan kimseden istediği zaman, falan zamana kadar olmak ve durmak şartı ile almıştım, şimdi veremem» diyemez. Böyle demeğe hakkı yoktur. Şayet ödünç alan kimse, böyle bir zaman tâyini var diye o zamana kadar vermezse, zalimlik ve haksızlık etmiş olur.

Her deyn (Bir şey karşılığmdaki borç) hakkındaki te'cil (tehir) mu­teber ve güzeldir. Fakat riâyete mecbur değildir.

Her deyn (Bir şey karşılığmdaki borç) hakkındaki te'cil (tehir) mu­teberdir riâyet edilmesi lâzımdır. Fakat karz (ödünç) hakkındaki te'cil, muteber değildir.

Meselâ: Bir kimse, semeni (parayı) bir ay müeccel olmak (te'cilli olmak) üzere sattığı bir malın semenini (parasını) bir ay bitmedikçe müş-

teriden almağa müstehak olamaz. Fakat bir ay müddetle ikraz' eütiği (ödünç verdiği bir parayı daha ay dolmadan istiyebilir. Çünkü karz, her ne kadar intihâen (sona erme bakımından) bir muavaza (ivaz edilmiş) ise de bidâyeten iaredir (ariyettir,) fahrî bir yardımdır. Mukriz (ödünç veren kimse), bir muteberridir (bir teberru edicidir). Artık mukriza (Ödünç verene) te'cili ilzam etmek (Te'cili mechud etmek), teberru mev­zuunda münâfidir (aykırıdır). Velhasıl bu te'cüe -vadedilmiş ise- riâyet edilmesi mendûp, ahlaken lâzım ise de, hukûkan lâzım değildir. Mebsüt, Dürrümuhtar.

1. Bas. HUKUK'U İSLÂMİYE, C. 5. S. 103

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, mütevellisi olduğu vakıf paradan Amr'e ödünç verdi bu sene tamamına kadar te'cil etse, Zeyd te'cil vakti gelmeden meblâğı (parayı) Amr'den almağa kadir olur mu?...    ,

ELCEVAP... Olur. (Zira ödünç olan şeyin te'cili bâtıldır).

ALİ EFENDİ, 332

Zeyd, Amr'den zimmetinde ödünçden olan şu kadar para hakkını almadan Amr ölüp Amr'in kalan terekesini eline alan sâde vârisi oğlu Bekir bu meblâğın şu mikdarmı Zeyd'e edâ ettiğinde Zeyd diğerini ma­lûm zamana te'cil etse, Zeyd o kalan diğerini te'cil vakti gelmeden evvel Bekir'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.  (Zira ödünçlerin te'cil vaktına riayeti şart değildir

Zeyd, bir kaç kimsenin zimmetlerinde ödünçden olan otuz bin akça­sını (lirasını, kuruşunu) senede on bir'para edâ etmek üzere te'cil ve taksid edip yazıldığı üzere delil (ve şâhid) yazılsa, Zeyd üç sene tamam olmadan bu meblâğın hepsini o kimselerden talep ettiğinde bunlar (borç­lular) ödüncün te'cili sahihdir, diyerek vermemeğe kadir olurlar mı?...

ELCEVAP... Olmazlar.       ALİ EFENDİ, C. 1, 332

Zeyd, Amr'e, Ödünç verdiği parayı malûm zamanın tamamına kadar Amr'e te'cil ettikten sonra Zeyd te'cil zamanı gelmeden meblâğı mecburî

Amr'den almağa kadir olur mu?...

!|! ELCEVAP... Olur.

 ABDURRAHİM, C. 2,û  90

[84] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 105-113.

[85] Riba, Lügatte, bir şey nemâlamp artmak, çoğalmak manasınadır. Sonra Faiz denilen husûsî ziyâde ve fazlalık mânasına kullanılmıştır. Şer'i tarifi metinde mezkûr olduğu üzere; Ribâ, alan ve verenden birisine . şart koşulmuş olan ve bir karşılıkdan hâli olan ziyâde -ve fazlalıkdır.

Metinde de geleceği üzere, cinsi ve mikdarı bir olan iki şey yek di­ğeriyle mübadele edildiğinde veren veya alan kimselerden bir taraf için kabul edilen ziyâde ve fazla olan mal'a Ribâ denir.

Binâenaleyh birisine karzen (ödünç olarak) verilen yüz kuruşu vâ­desinde yüz kuruş alınırsa, bunda Ribâ yoktur. Bu bir bey'i sarfdır. Ve yüz kuruşu yüz kuruşla mübadeleden ibarettir. Paranın cinsi, mikdarı mütekâbil bulunduğundan meşrudur. Yüz kuruş yerine yüz on kuruş ve­rilirse, Şeriat örfünde bu on kuruş bedelsiz verilmiş bir ziyâde olduğun­dan Ribâdır.

Hülâsa Ribâ: Mukrize (ödünç mal ve para verene) alman mikdar-dan ziyâdesi ile iadesi şart koşulmuş olan kâr (ödünç) dır. Ve sırttan bir kâr şekli olması hasebiyle Ribâ, haramdır.

CÂHİLİYET DEVRİNDEKİ RİBÂ :

Islâmın zuhurundan evvel Arab Reis ve ileri gelenlerinin yegâne ge­çim ye kâr yollan faizcilik idi. Kureyş eşrafının her biri birer bankerdi. Her birisinin kendisine has şartlı ödünç verme şekilleri vardı. Esâs îti-

bariyle ödünç alman bir paraya az çok bir faiz konurdu. Vâdesi geldiğin­de verilmeyen bir borcun kimi yalnız malın esas ve anasına yeni bir faiz ziyâde ederek basit bir ziyâde ile iktifa ederdi. Kimi mal ve paranın ana ve esasına eski faizi zam ederek ikisinin hepsine yeni bir faiz koyarak az'âfı muzâafe denilen katlama faizi ilâve ederlerdi. Şimdi buna nxü-rekkeb faiz denilmektedir.

Her ne suretle olursa olsun, bu Kureyş tefecilerine yakalanan ihti­yaç sahiplerini bunların gaddar ellerinden yakalarını kurtarabilmeleri müstesna bir tesadüfe bağlı idi. Bu cihetle borçlunun borcu seneden se­neye artar, az zaman zarfında ana malın bir ve ekseriyetle bir kaç misli­ne bâîiğ olurdu. Bu suretle borç verilmiyecek bir hâle gelince husûmet­ler, nizâlar ve kavgalar başlardı. Câhiliyyet devrinin târihi, ribânın tev-lid ettiği muharebelerle doludur.

Câhiliyyet devrinin yüz karası hareketlerinden en fecîi şöyle ifâde edilmektedir:

Herhangi bir borçta vâde hulul edip zamanı geldiğinde borçlu ver­mezse alacaklısına «veremiyeceğim, artır» derdi. Yine bir mikdar daha ribâ zammedilir ve bu surette vâde yenilendikçe borcun miktarı artardı ve arta arta aslının bir veya birkaç mislini bulurdu. Aslı olan borca re'sül mal ve -ziyâdesine ribâ tâbir edilirdi. Her vâdenin yenilenmesinde zam­medilecek ribâmn yalnız Re'sülmal (ana mal) hesabı ile veya evvelkinin Re'sülmale zammile hepsi üzerine yürütülmesi şeklinde teraziye tâbi olurdu ki, zamanımız tâbirine göre biri basit faiz biri mürekkeb faiz de-, mektir. Ve Ribânın re'sülmali geçip az'âfı muzaaf olması mürekkeb faiz­de daha ser'î olmakla beraber ikisinde de vâki olur.

Cihanın bugünkü faiz muameleleri de mahiyet itibariyle câhiliyyet devrinin kötü âdetinden başka bir şey değildir.

îşte Arab örfünde Ribâ, tam nrSnasiyle zamanımızda paranın faizi veya neması tâbir olunan fazlasıdır.                    KUR'AN DİLİ, C. 1, 953

Günümüzün en müzmin hastalık ve belâlarından birisi olan ribâ (faizcilik), çok kötü ve âfet şeklini almıştır. Tesettürde cehalet devrine dönüş ve o devri taklid olduğu gibi faiz muamelesinde de aynı ahlâksız­lık taklid edilmektedir. Öyle fikirlere sahib olanlar görülmektedir ki, bu­günkü cemiyette faizsiz yaş,ayamıyacağı düşüncesine sahib olanlar çoğal­maya başlamış ve haram olan faizin meşruluğuna çâreler aramağa baş vuranlar vardır. Bir millette bu hâl görüldü mü orada sukut, inhitat ve  câhiliyyet devrine irtica başlamıştır. Yâni bu tip insanlar mürtecilerin tâ kendileridir.                                                                             

[86] Ribâ denilen muamelenin ismi, aynı zamanda Faiz ismi ile de ifâde edilmektedir. Mamafih ribâ tâbiri Şeriat dilinde faizden umûmidir. Şöyle ki: Alış verişde pazarlığı yapanlardan (satıcı ve alıcılardan) bîrineverilmesi şart olup karşüıktan hâli bulunan fazla mikdar Ribâ^dır. Ori miskâl altını onbir miskal altın mukabilinde satmak gibi. Ribâ altın, giî| müş gibi tartılan şeylerde ve Buğday, Arpa, Tuz ve Kuru Üzüm gibi kilo! ile alınıp verilenlerde cereyan eder.

Ribâ Şer'an haram olup iki kısma ayrılır. Biri Ribâ'ı Fadldır ki, tar tılan veya kile ile ölçülen kabilinden olan şeyleri kendi cinsleriyle peşiic olarak ve fazlalıkda olduğu halde mübadele etmektedir. Ağırlıkları mü sâvî iki altını ikibuçuk altına veya iki altın ile şu kadar kuruşa derha satıp teslim almakda bulunmak gibi.                                                    

Kezalik bir kile buğdayı bir buçuk kile buğday ile peşin satıp kabzef; mek gibi.                                                                                            

Diğeri, Ribâ'i nesîe'dir ki; Ya bir cinsden olan iki şey'in birini diğeri mukabilinde veresiye olarak satmakdır. Veya başka başka cinslerde^ olup tartı ve kile veya zirâi veya adedi olmak hususunda müttehit bulti iki şeyden birini diğeri mukabilinde veresiye olarak mübadele el mektir ki, miktarları müsavi olsa da yine caiz olmaz.

Meselâ: On dirhem gümüşü, on dirhem veya onbir dirhem veya dçL kuz dirhem gümüş mukabilinde veresiye olarak satmak bir Ribâ'i nesre olacağından caiz değildir.

Kezâlîk: İki kile buğdayı bir veya iki veya üç kile buğday mukabi­linde veresiye olarak satmak caiz olmadığı gibi, iki kile buğdayı bir veya iki veya üç kile arpa mukabilinde veresiye olarak satmak da caiz değildir.

Kezâlik bir metre Şam kumaşını, yine aynı cinsten bir veya iki met­re Şam kumaşı veya başka cinsten, meselâ; O kadar Bursa kumaşı muka-. bilinde veresiye olarak satmak da caiz değildir.

Kezâlik: Yüz yumurtayı, yüz veya yüzyirmi yumurta mukabilinde veresiye satmakda bu kabildendir (Caiz değildir).                     

Ribâ'i fadlin haramhğma delil meali:                                 

Ribâ'i Fadl: Vadesiz Faiz demektir. Hadis-i Şerifde bunun haramligı şöyle beyan edilmiştir:         .                                                

«Altın ile altın, gümüş ile gümüş, buğday ile buğday, arpa ile arp'|, hurma ile hurma ve tuz ile tuz misli mislinde ve bir birine müsavi ve pe­şin olarak satılır. Bu sınıflar değişti mi peşin olmak şartı ile nasıl ister­seniz satınız.»                                                                              MÜSLİM

Bu Hadis-i Şerifde zikredilen altı şey, aynı cinsten birbiriyle satılıp veya karz verilerek değişme şekli olursa, müsavi olması şarttır. Peşin olarak alıp verecekler, cinsi bir olanlarda miktar bakımından fazlalık yaparak alır yerirlerse faiz olduğu beyan edilmektedir.

[87] Zira faizi gerektiren mikdar ve ölçek yoktur. Bu sebepten de ve kıymetsiz şeylerin fazlalıkla alınıp verilmesinde faiz câri değildir.

İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, bir pulu iki pula Âmr'e satsa, ribânm şartı bulunmamakla t

satış caiz olur mu?...

ELCEVAP... Olur.           İBNİ NÜCEYM, 166

Bir yumurtayı iki yumurtaya satsa, caiz olur mu?... ELCEVAP... Olur. (Zira ribânın şartı yoktur). İBNİ NÜCEYM, 166

[88] Bu son hükmün cevazı, Hadis-i Şerifde meâlen şöyle beyan edil­miştir :

«Peşin ve arpa daha çok olduğu halde buğdayı arpa ile satmakta bîr feeis yoktur.»                                                                        EBU DÂVTJD

Bu değişik cinsten olanlarda satış veresiyeli olursa bu takdirde caiz değildir. Nitekim metinde bu hüküm beyan edilmiştir.

[89] Hz. Peygamber (S.A.V.) Efendimiz bir Hadis-i Şeriflerinde meâ­len şöyle buyruyor:

«Altın ile altın, tartısı tartısına, misli misline, gümüş ile gümüş de tartısı tartısına misli misline satılır (Bu satış kyâmete kadar böyledir). Her kim, ziyâde verir veya ziyâde alırsa, bu ribâ'dır.»                MÜSLİM

Resulü Ekrem (S.A.V.) Efendimiz tarafından vezni (tartı ile) oldu­ğu bildirilmiş olan şeyler, ebediyyen veznidir (tartı iledir, altın ile gümüş gibi) ve keylî (ölçekle) olduğu bildirilmiş şeylerde keylîdir (ölçek ve kile iledir.) Velev ki bilâhare insanlar bunları başka türlü alıp versinler. Hak­kında nas (delil) bulunmayan Asrı Saadette veznimi, keylîmi (kile üemi) olduğu bilinmiyen şeyler hakkında ise, insanların örfü muteberdir, îmam'ı Âzam ile imam'ı Muhammed (R.A.)'in kavilleri böyledir. İmam'ı Ebû Yûsuf'a göre, her hangi bir şey'in vezni (tartı ile) veya keylî (kile ile) sayılması için o zamanın örfüne bakılır.

I. BASKI HUKUKİ İSLÂMİYE, C. 5,116

Yukarda beyan edilen hükmün dikkat edilecek noktası şudur: Buğ­day, arpa, hurma ve tuz dâima kile (ve ölçekle)  alınır, satılır ve böyle olmasi lâzımdır. Ancak bu gibi kile ile olduğu bilinen şeyler memleket Örfünde para mukabilinde tartı ile alış veriş yapılırsa, caizdir. İmam'ı Eb ûYûsuf un kavli ile amel etmek evlâ olur.

Bir çok büyük âlim ve fakihlerimizde, fitne ve fesadın zuhur etmesi ihtimali olan yerlerde İmam'ı Ebû Yûsuf'un zaif olan kavli ile amel et­mek kavî ve elzemdir, diyerek fetvada bulunmuşlardır. Berika sahibi büyük Hadimi merhum da Bankasının «Fitne bahsinde» uzun-uzun be­yanda bulunmuştur. Dolayısile bu günkü tartı ile buğdayın ve emsalinin alım satımı fitneye müncer olacağından caizdir.

[90] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 114-130.

[91] İLGİLİ FETVALAR:                    

Zeyd, Amri «kölemdir» diyerek Bekir'e malûm pahaya satıp, teslim edip ve parasını aldıkdan sonra Amr (köle diye satılan adam) Bekir'den «Ben aslan hürüm» diye dâva edip ve dâvasına delil dikip hürlüğüne hükmolunsa, Bekir bu parayı Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                              FEYZİYE, 261

Zeyd, Amr'in cariyesi Hindi Amr'den malûm pahaya satın alıp ve teslim alıp parasını verdikden sonra Zeyd; «Hind aslında hürdür» diye dâva edip ve delil (şâhid)  dikse, Zeyd verdiği parayı Amr'den almağa kadir oîur mu?... ELCEVAP...  Olur.   BEHÇE, 301

Metinde ve fetvalarda beyân edildiği üzere, hür olan erkek ve hürre olan. kadını satmak ve almak haramdır. Bu mes'ele böyle iken günümü­zün hastalıklarından biri olan kız alıp verme ânında âdeta paTayla kız­larını satanlar vardır. Bu hâli yapanlar zâlim, ahlâksız ve haram yiyen mikrop insanlardır.

Bu işi yapanlar, mes'ud yuva yerine kız çocuklarının hayatına kas­teden canilerdir. Zira para alarak mal satar gibi hareket eden kimseler, kızlarını verdikleri zaman en ufak kusuru olduğunda, başa kalkılır ve dâima huzursuzluk kaynağı olur.

Şu halde din ve îman sahibi her müslüman baba ve anne, o ciğer yavrularının mes'utluğu için, başlık veya hedimelik adı altında para, mal ev emsali şeyleri alıp da boğazına geçirmez ve geçiremez.

Yukarda «alış veriş fasit Babı» adı altında beyan edildiği üzere in­sanın, saçı, sakalı, başı, bedeni, kanı, tırnağı ve cisminin diğer eczalarım satmak ve satm almak haramdır. Zira insan oğlu mükerrem ve şerefli­dir. Binâenaleyh şahsiyeti ve vücudunun her eczası muhteremdir, satıl­maz, alınmaz.

[92] İLGİEİ FETVALAR:

Hind, bir evi mülkümdür diye Zeyd'e malûm pahaya satıp, teslim edip ve parayı teslim alsa, Zeyd de bu e-vde yeniden binalar yapdıktan sonra bu evin vakıf olduğu delil ve şahit ile sabit olup hüküm (ve ka­rar) dan sonra Zeyd'den almsa, Zeyd bubinaları Hind'e teslim edip tes­lim gününde binanın yapılmış kıymeti ile bu parayı Hind'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   ALİ EFENDİ, 323

Bu fetvanın hükmünden anlaşıldığı üzere, bir mülkü birisi aldığı zaman o mülkün vakıf olduğu meydana çıksa, satan kimseden alan kim­se parasını alır, o malı gerisin geri red eder. Vakıf alanlar bu mes'eleye riâyet etmelidir.

Zeyd, Amr'den satın aldığı evde bina ihdas ettikten sonra Hind eve müstehak çıkıp isbattan sonra ev Hind'e hükmolunsa, Hind Zeyd'e ihdas ettiğin binayı sök (yık)  dediğinde Zeyd Hind'e binanın kıymetini bana verip binayı al diye cebretmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  ALİ EFENDİ, 323

Zeyd. Amr'den malûm pahava satın alıp ve parasını verdiği bir boş atı Bekir'e hibe edip teslim ettikten sonra Besir  (üçüncü şahıs) o ata müstehak cıkm isbât ve hükümden sonra Bekir'den alsa, Zeyd mezkûr nara ile Amr'e rücû etmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                                 BEHCE, 305

Bu fetvalara göre, sahte tapu ve sened tanzim edip mülkü ve eşyayı satan veya vakıf olan malları ve binaları vakıf deînl diye satan kimse­lerin haksız oldukları sabit oldu&u zaman, alan kimseler mallan gerisin fferi teslim edİD veya malı sahibine verip satan kimseden narasını ala­bilir. Ancak satılan mallar ve mülklerin sağlam tapulu oldusunu ve va-faf olmadığını isbat ettiği halde sattıkdan sonra, başkası hak sahibi olduğunu iddia eder ve isbat ederse, bu takdirde ilk satana müracaat hakkı yoktur.

Zeyd, mülkü olan evini Amr'e şu kadar paraya satıp ve teslim edip bu meblâğdan Amr'i ibra ettikten sonra Bekir bu eve müstehak çıkıp isbat vehükümden sonra bu evi Amr'den alsa, Amr Zeyd'e rücû edip Zeyd'den bir şey almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. (Zira satan Zeyd evvelce ibra etmişti). BEHÇE, 304

[93] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 131-134.

[94] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd,  Amr'in şu kadar koyununu  fudûlî  (giyâbî)   olarak  Bekir'e satıp teslim edip Bekir de. koyunları sarfetse (helak olsa veya harcasa)

Amr satışa izin vermemiş olmakla koyunları Bekir'e, tazmin ettirmeğe

kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Zira esas mal sahibi odur).      FEYZÎYE, 248

Zeyd'in oğlu Büyük Ami* hazır iken, Zeyd, Amr'in beygirini giyâbî olarak Bekir'e satıp teslim etse, Amr satışa rıza göstermeyip beygirini Bekir'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   FEYZİYE, 249

Zeyd, Hind'in mülkü olan evini giyâbî olarak Amr'e satıp teslim et­tikten sonra Hind satışa rıza göstermeden ölse, Hind'in veresesi bu evi Amr'den almağa kadir olurlar mı?... ELCEVAP... Olurlar. FEYZİYE, 249

Küçük Hind'in anası Zeyneb, küçük kızın evi ile bâzı eşyasını giyâbî olarak Bekir'e satıp teslim etse, Hind baliğ olduğunda o yeri Bekir'den ser'an almağa kadir olur mu?...           .           

ELCEVAP... Olur.    ALİ EFENDİ, 304

= . (2) Zeyd, Amr'in su kadar buğdayım giyâbî olarak başkasına malûm pahaya satıp, teslim edip ve parasını alsa, Amr izin şartları mevcut ol­duğu, halde satışa izin verince o parayı Zeyd'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   ALİ EFENDİ, 304

Zeyd, kardeşi Amr'in anbarım Amr'in izni olmadan malûm pahaya Bekir'e satıp teslim ettikten sonra izin şartları mevcut olduğu halde Amr satışa rıza gösterse, Amr rızasına nadim olup satışı feshetmeğe kadir olur mu?...:

ELCEVAP... Olmaz.   ALİ EFENDİ, C. J. 204

. ,Zeyd, Amr'in mülkü olan bağını fudûlî (giyâbî) olarak Bekir'e sat­sa,, rıza göstermeden Bekir rücû edip alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?.                            .

 ELCEVAP... Olur,   ABDURRAHİM, C. 2, 25

[95] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 134-138.

[96] Selem, lügatta; Takdim manasınadır. Şer'i tarifi metinde geçtiği üzere peşin para veya peşin verilen başka bir mal ile veresiye bir mal satın almaktır.

Meselâ: Satm alan kimse, satana «yüz kile buğday için bir kuruş, (lira) selem verdim» deyip o da kabul ettiğinde selem kesinleşmiş olur.

Peşin para veya mal veren müşteriye, «Sahibüsselâm - Selem sahibi» veya <^Rabbüsselem - Selem sahibi» denir. Veresiye mal vesecek olan satıcıya da «Müslemün ileyh» delîir.

Böyle selem suretiyle satın alman mala «Müslemünfifa» -ve peşin verilen para ve mala da «Re'sülmah selem» denir.

Selemin meşruluğunu nâtik bir hadis-i şerif meali:

«Her kim, meyvede selem yaparsa, malam ölçek ve tartıda ve malum bir vâdeye kadar yapsın.»                                           BUHARt MÜSLİM

Selemin sıhhatinin şartı metinde alfabetik sıra ile maddeler hfiUn-de beyân edilmiştir.                                               

[97] AÇIKLAYICI FETVALAR:

Zeyd, şu kadar koyun için Amr'e selem yoluyla şu kadar para verse, Amr meblâğı mezburu Zeyd'e verirken Zeyd almayıp «e kadar koyun ahnm» demeğe kadir olur mu?..,

ELCEVAP... Olmaz.   (Zira  hayvanlarda ye  hayvanların hiçbir şeyinde adet ile selem caiz değildir).                               ALÎ EFENDİ, C. 1, 324

Zeyd, şu kadar kilo yağ için Amr'e selem yoluyla şu kadar para ve» rip lâkin Selem'in şartlarına riâyet etmese, Amr bu parayı Zeyd'e verir­ken Zeyd almayıp o kadar yağ alırım demeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  (Zira Selemin şartlarına riaye,t edilmemiştir).

ALİ EFENDİ, 324

Zeyd, şu kadar adet limon için selem yoluyla Amr'e şu kadar para verip selemin şartlarına riâyet etse, bu selem sahih olur mu?... ELCEVAP... Olur.  İBNİ NÜCEYM, 177

[98] Zeyd, §u kadar çeki odun için Amr'e selem yoluyla şu kadar para verip selem'in şartlarına riâyet etse, Zeyd vaktin gelmesi ânında o kadar odunu Amr'den istediğinde Amr vermeyip «param al» demeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.   (Zira, Selem'in şartlarına riâyet edilmiştir.)

ALİ EFENDİ, 325

Üzüm suyundan ateşde pişirmekle elde edilen pekmezde selem sahih olur mu?                                                          

ELCEVAP... Olmaz.   BEHÇE, 307

Zeyd, şu kadar kilo yağı için selem yoluyla Amr'e şu kadar para verip lâkin selemin şartlarına riâyet etmezse, Amr bu parayı Zeyd'e (sahibine) verirken Zeyd, almayıp o kadar yağı alırım, demeğe kadir eflur mu?...                                                                                      

ELCEVAP... Olmaz.  (Zira Selem'in şartları bulunmamıştır).         

ALİ EFENDİ, 325

Zeyd, Hasad vaktinden evvel yeni hâsıl olacak şu kadar kile buğday için Amr'e Selem yoluyla şu kadar para verip Selemin şartlarına riâyet de etmiş olsa, yazıldığı bu şekil üzere olan Selem sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.      İBNİ NÜCEYM, 171

Bu son fetvadaki hüküm, şayanı dikkattir. Zira günümüzün yapak ve tiftiklerinin daha yapak ve tiftik meydanda değil iken yaptıkları mua­melelerin cihetleri yukarda «alış veriş fasit Babı» başlığı altında ve di­ğer bahislerde bu hükümler uzun uzun izah edilmiştir.               

[99] Bey'û Mukayese : Nakid (ve para) kabilinden olmayan bir aynı diğer bir ayin ile yâni, altın ve gümüşden başka bir malı, diğer bir mal ile mübadele etmektir ki, buna dilimizde «Tıranpa» denir. Bir kitabı diğer bir kitab ile değişmek gibi.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, bir kısrağını Amr'in bir beygiri mukabilinde mukayese yoluy la Amr'e satıp Zeyd, Amr'in atını alıp hapsedip kısrağı teslim etmeden at Zeyd'in elinde helak olsa, hâlâ Amr kısrağını Zeyd'den istediğinde Zeyd at helak oldu deyip vermemeğe kadir olur

ELCEVAP... Olmaz. ABDURRAHİM, C. 2, S]

L Zeyd, şu kadar donluk bezini Amr'in şu kadar donluk bezi mukâth

linde Amr'e mukayese yoluyla satıp Amr'in bezlerini eline aldıktan soa ra Amr aldığına nadim olup, satışı feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.        ABDURRAHİM, C. 2, fi

ALIŞ VERİŞLE İLGİLİ MUHTELİF FETVALAR

Demirci taifesinden Zeyd, istediği kimselerden demir satmalmak tediğin4e bâzı kimseler, «başkasından satın almana râzi olmayız, bizden satın al» diye Zeyd'e cebretmeğe kadir olurlar mı?... ELCEVAP... Olmazlar.                                                         NETİCE, 230

Zeyd, bir metâını Amr'e malûm pahaya satıp teslim ettikten sonra Amr o metâ'ı başkasına sattığında zarar etse, Zeyd, o parayı Amr'den

istediğinde Amr «Mücerret o metâdan zarar ettim» diye tamamen ver­memeğe kadir olur mu?... ELCEVAP...  Olmaz.    NETİCE, 230

Zeyd, bir metâ'mı Amr'e şu kadar paraya sattığında Amr, her ne vakitde başkasına satarsa parasını o vakitte vermek şartı üzere meçhul zamana tecil ile satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                          FEYZİYE, 242

Bu son fetvanın hükmü şâyânı dikkattir. Zira zamanımızda pek çok kimseler, esnaflar, malı satınca parasını vermek üzere alıyorlar. Her iki tarafın itimadını sarsacağından ve birbirleriyle nizâlaşmalanna sebep ola­bileceğinden bu şekilde alış veriş fasittir, caiz değildir.

Zeyd, mülkü olan evinin beş bölükden bir bölüğünü sehim olarak malûm pahaya Amr'e satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olur.  FEYZİYE, 235

Zeyd, mülkü olan arsasını dörtyüz arşın olmak üzere Amr'e şu ka­dar (belli miktar)  paraya sattıkdan sonra o arsa dörtyüz arşın olmayıp şu kadar (belli mikdar)  noksan olduğu zahir olsa, Amr kabul etmeyip arsayı terketmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   FEYZÎYE, 235.

Zeyd, Amrin atını bir hizmet almak için bir kimseye vermek mü­lâhazası ile Amr'den satın aldığında atı kimseye vermezse, yine Amr'e red etmek şartı ile satın alsa, bu .alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                            ALİ EFENDİ, C. 1, 294

Mümeyyiz olmayan küçük Zeyd, bâzı mülkünü Amr'e satsa, bu sa­tış sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz,                                             ALİ EFENDİ, C. 1, 286

Zeyd, şarabdan sarhoş olmuş iken evini Amr'e malûm pahaya satıp teslim etse, bu satış sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Sarhoş iken verilen talâkın vakî olduğu gibi alış ve­rişi de sahihdir).            ALİ EFENDİ, 285

[100] îstisnâ : Bir kimsenin san'at ehli olan birine «bana şu kadar ku­ruşa şöyle bir şey yap» dese, o da kabul etse, buna istisna İle yapılan alış veriş denir.

Meselâ : Müşteri pabuccuya, kunduracıya ayağını göstererek falan nev'i sahtiyandan şu kadar kuruşa bana bir çift pabuç yap dese, o da kabul etse, yahut marangoz ile uzunluk ve eni ve lâzım olan vasıflarını, şekil ve durumlarını beyan ederek bir kayık yahut gemi veya kapı, pen­cere yapmak üzere pazarlık etse, istisna sahih ve kesin şekilde tahakkuk etmiş olur.

Diğer san'atkârlarla anlaşarak pazarlık suretiyle yapılan siparişlerin her birisi de istisna ile yapılan alış veriş esâsına dayanır.

[101] İLGİLİ FETVALAR :                                                     

"m Zeyd, değirmen yapmak san'atı olan Amr'e keresten ile benim için

Tuna üzerinde (ve bunun gibi bir yerde) şu isimde ve şu şekilde bir de­ğirmen yap diye şu kadar para verdikten sonra Zeyd başka memlekete gidip kendi kerestesiyle bir değirmen yaptığında Zeyd görmeden Amr değirmeni Bekir'e satıp teslim etse, Zeyd geldiğinde «Mücerret Amir be­nim için yapmış idi» diye değirmeni Bekir'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. ALİ EFENDİ, C. 1, 326

Zeyd, kayık yapmak san'atı ile mâruf olan Amr'e şu kadar para verip kereste ile bana bir kayık yap deyip Amr de kerestesiyle bir kayık yapsa, lâkin Zeyd kayığı gördüğünde beğenmeyip terketse, Zeyd verdiği parayı Amr'den geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.       BEHÇE, 308

Gemi san'atı mâruf olan memlekette Zeyd, dülger (marangoz) olan" Amr'e «bana uzunluğu ve eni şu kadar bir gemi yap, sana şu kadar para vereyim» dese, Amr'de bir gemi yapsa sonra Zeyd o gemiyi gördüğünde beğenmeyip almayınca Amr, «elbette o parayı ver, gemiyi al» diye ZeycVe cebretmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.  ABDURRAHİM, C. 2, 80

[102] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 141-148.

[103] Şer'i Şerif bu hayvanlarla menfaatlanmayı mubah kılmıştır. Fetâvâyı Hindiye'de şu hükümler beyan edilmiştir: «Yılan,   akreb  ve   emsali   haşarat  cinsinden yeryüzünde  olanların satışı caiz değildir.

—  Denizde yetişen kurbağa, yılan, yengeç ve emsali hayvanlar gi­bilerin alış verişi caiz delildir. Ancak balığın alış verişi caizdir.

— Nevazilde beyân edildi&ine göre yılan cinsinden olan her hayva-, nm. tetfâviîenmede istifade edildiği vakit, alış veriş işi caiz olur. Şayet menfaatlanılamaz ise, caiz olmaz.

—  Sahih olan menfaatlamlan her şeyin alış verişi caizdir. Bu hüküm tatarhânîvede de böyledir.                      ,                          

—  Tâlim edilmiş köneğin satışı, bize (Hânefîlere) göre caizdir.

—  Keza kedinin, yırtıcı hayvanların ve yırtıcı kuşların bize (Hâne-fîfere)  eöre. bu hayvanlar ister (av avlamak için) tâlim edilmiş olsun, isterolnıasm alış verişleri caizdir. Kazınanda da hüküm böyledir.

—  Tâlim edilmemiş köpeğin satışı, tâlim için kabiliyetli olduğu va-kitde caiz olur. Böyle olmadığı takdirde caiz olmaz. Sahih olan da!budur.

—  îmam-ı Muhammed (R.A.) dedi ki, Tâlime kabiliyeti olan ve tâ­lim kabul eden ve onunla avîanabilen arslan hakkında da biz aynı şey'i söyleriz. Bovle olduğu takdirde arslanmalış verisi caizdir. Zira pars ve tazı her halükârda av avlama tâlimini  kabul  ederler. Binâenaleyh bu cihetten de bunların satışları da her hâl üzere caizdir.                   

—  Fetâvâyı itâbivede  beyan   edildiği  üzere, tâlim kabul  etmeyen küçük kurt'un satışı caizdir. îmam-ı Ebî Yûsuf (R.A.) kurdun (canavarın) büyük ve küçüğü müsavidir dedi.

—  Filin satışı caizdir. Maymunun satışında ise, îmam-ı Âzam (R.A.) dan iki rivayet vardır. Muhtar olan rivayette maymunun satışı da ca­izdir.

—  Hınzırdan başka hayvanların hepsinin satışı caizdir. Muhtar olan kavil de budur.»                                                        HİNDİYE, C. 3, 114

İLGİLİ FETVALAR:

Haşişin satışı caiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.   İBNİ NÜCEYM, 145

Kumarbazların bâzısı diğer bâzısından kumar ile kazandıkları kırık yumurtaları satın almak caiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                  İBNİ NÜCEYM, 153

Mantarın alış1 verişi caiz olur mu?... ELCEVAP... Olur. İBNİ NÜCEYM, 161

[104] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 150-152.

[105] Lûgatta sarf; bozmak, döndürmek ve tağyir etmek manasınadır. Seri tarifi metinde mezkûr olduğu üzere Bey'i sarf: nakdi nakde (parayı paraya) satmaktır.   Yâni sikkeli veya sikkesiz Altm'ı Altm'a veya Gü­müş'ü Gümüş'e ve aksi olan gümüşü Altm'a ve altını gümüş'e satmaktır ki; buna «para bozma» denir. Bir altım verip de yüz kuruş gümüş para almak gibi.

Keza Dolar'i, riyal ve emsali paraları birbiriyle veya başka cinsle-riyle bozdurmakta bey'i sarf - para bozarak yapılan alış veriş kismm-dandır.

Bu alım, Gümüş, Dolar, Riyal ve emsali paraları bozarak alış veriş-de bulunan kimseye, sârif ve sayrefî denir.

Metinde de geleceği üzere sarraflığın alış verişinde hususî üç şart vardır.

Birincisi: Satıcı ile müşterinin bir arada bulunarak îcab ve kabul­de (verme ve almada) bulunmalarını gerektirir muamelenin bulunma­sıdır.

İkincisi: Satıcı ile müşteri, birbirinden bedenen ayrılmadan evvel bedellerini, yâni satılan ile parayı el ile veya cebe bırakmak gibi bir sû-retle kabzetmeleri gerekir. Kabzetmeden ayrıldıklarında ribâ vücude ge­leceğinden bey'i fâsid olur.

Üçüncüsü : Alış verişde muhayyerlik şartı ve tecil (tehir) bulunma­malıdır. Yâni muhayyerlik şartı olmadığı halde peşin alış verişde bulun­maları lâzımdır.

Sarfın meşrûiyyetini beyan eden bir hadis-i şerif meâii:

—  Zeyd bin Erkam (R.A.) ile Berâ bin Âzib (R.A.) şöyle dedikleri rivayet edilmiştir :

—  Biz Resûlüllâh (S.A.V.) zamanında tacir idik. (Bir kere) Resûlül-lâh  (S.A.V.)'a sarf (m hükmün) den sorduk da Resûlüllâh (S.A.V.) :

(«Bir meclisde) bir elden bir ele verilir ve alınırsa beis yoktur. Eğer vâ'de ile olursa, sahih değildim buyurdu.

BUHARİ

[106] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Altin'ını zararsız olarak ayırmak mümkün olmayan Altın Züm

rüd küpesini Amr'e şu kadar paraya veresiye satsa, bu alış veriş sahih

olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira peşin alış veriş şartı bulunmamıştır.)

ALÎ EFENDİ, C 1, 326

Zeyd, şu kadar altınını şu kadar kuruş'a Amr'e satıp teslim edip. ve o kadar kuruşun bir miktarını Amr'den alıp maadasını almadan- Amr al-1 tınlan alıp Zeyd'den ayrıldıktan sonra altınlar - çalınıp zayi olsa, Zeyd o altınlardan maada kuruş'a mukabil olan altını Amr'e tazmin ettirmeğe kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   (Zira bâzı  kuruş'u  alınmakla  peşin muamele  hük­mündedir).                                                         ABDURRAHÎM, C, 2. 80

Hind, bir altın bileziğini Zeyneb'e şu kadar Akça'ya (Gümüş ve Pa-ra'ya) satıp, teslim edip parasını almadan (satan) Hind ve (alan) Zeynep ayrılıp sonra o bilezik Zeyneb'in elinde çalmsa. hemen Hind o bileziğin "kıymetini Zeyneb'den tazmin ettirip almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                             ABDURRAHİM, C. 2, 81

Zeyd, simi, sırması ipek'den dokunmuş olan yasdıkları şu kadar Al-tm'a Amr'e sattıktan sonra tarafeynden kabzetme   (teslim alma) bulun­madan ayrilsalar, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  (Zira peşin muamele şarttır).            NETİCE, 263

[107] Hind, cevher ile karışık olan altın bileziğini şu kadar Altm'a Zeyneb'e satıp teslim edip ve pahasını teslim alsa, mezkûr paha o bile­ziğin altınından çok olunca bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                     İBNİ NÜCEYM, 177

Zeyd, şu kadar gümüş'ünü tartılı olarak o kadar gümüş'den az olan şu kadar akça'ya (Gümüş paraya) Amr'e satıp teslim etse, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  (Zira aynı cinsden olunca fazlalık faiz olur).

FEYZİYE, 270

[108] yâni altın ve gümüş'den yapılmış veya altın ve gümüş'ü ga­lip olan zînet eşyalarının alış verişi de, satıcı ve alıcı birbirinin yanından ve meclisden ayrılmadan birbirlerine peşin alıp vermeleri lâzımdır. Aksi takdirde caiz olmaz.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, gümüş'den yapılmış bir mikdar zîneti gu kadar kuruş'a Hind'e veresiye satıp ve teslim edip Hind de kabzettikten sonra Hind o zînetleri başkasına satıp teslim etse, Hind o zînetlerin kabzetme gününde olan kıymetlerini Zeyd'e verirken Zeyd, almayıp konuşulan pahayı almağa kadir olur mu?,..

ELCEVAP... Olmaz.  (Zira veresiye satış yapılmışdır. Bu sebepden söy­lenene riâyet edilemez. Ancak o günkü bedeli lâzım gelir).

ALİ EFENDİ, C, 1, 326

Zeyd, altın'lı bir mücevher hançerini şu kadar kuruş'a veresiye Amr'e satıp teslim etse, hemen Amr bu alış verişin fâsitliğine binâen alış verişi feshetmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                               ABDURRAHİM, C. 2, 81

Zeyd, gümüşlü bir bıçağ'ıni veresiye Amr'e satıp teslim ettikten son­ra Amr, alış verişi feshetmekle o bıçağı Zeyd'e redde kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                               ABDURRAHİM, C. 2, 81

Zeyd, elmas taşlı yüzüğünü veresiye Amr'e satıp teslim etse, hemen Amr bu alış verişin fâsitliğine binâen o yüzüğü Zeyd'e reddetmeğe kadir olur mu?

ELCEVAP... Olur.                                                ABDURRAHİM, C. 2, 81

Hind, altm'dan vapılmış ve zararsız ayrılması mümkün olan zümrüd taşlı küpesini dört ay tehir- ile (veresiye) şu kadar kuraş'a satsa, bu alış veriş sahih olur mu?...                                                                  

ELCEVAP... Olmaz. (Zira bunların satışının peşin olması şarttır).     

ABDURRAHİM C. 2, 81

Zeyd, altınlarını zararsız olarak ayrılması mümkün olmayan bir mü­cevher altın kuşağı ile mücevher yüzüğünü "Amr'e şu kadar akçaya (Gü­müş ve paraya) veresiye satsa, bu alış veriş sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. İBNİ NÜCEYM

[109] Yâni Altın, Gümüş ve emsali tartı ile olanların ödünç alınıp ve­rilmesinde fazlalık olmadığı halde müsavi olarak alıp vermek lâzımdır. Aksi takdirde faiz şekli olacağından haram olur. Ancak başka bir mua­mele ile olan kâr caizdir.

İLGİLİ FETVALAR

Zeyd, Amr'in zimmetinde ödünçden olan altıyüz kuruşu (veya altı-bin lirası) için doksan kuruş kâr koymak istediğinde bir kitabını doksan kuruş'a bir sene tamamına kadar sahih olan alış verişle Amr'e satıp tes­lim etse ve Amr de (Kitab'ı) kabzettikten sonra Amr o kitabı Bekir'e bağışlayıp teslim etse, Bekir de (bağışlanan üçüncü şahıs da) Zeyd'e (Al­tıyüz lira sahibine) bağışlayıp teslim etse, Zeyd sene tamamında doksan kuruş'unu Amr'den talep ettiğinde Amr «Mücerred Kitab sana vâsıl ol* du» diyerek vermemeğe kadir olur mu?,,.

ELCEVAP... Olmaz. (Zira kitabın satışındaki muamele borcudur, öden­mesi lâzımdır).                           .                          ALİ EFENDİ, C. 1, 333

Bu fetvada beyan edildiği üzere, Ödünç para ve mal veren kimseler, Ödünç verdikleri kimseden bedelsiz ve bir mal satış muamelesi yapılma­dan kâr alamazlar. Zira faiz olur. Öyle olunca da haram olur. Fakat ödünç

veren kimseler, alan kimselere başka mal satıp sonra başkasının hibe yapması suretiyle iade edildiği zaman o satılan malın bedelini vermesi ,ve ödünç veren kimsenin de alması caiz ve lâzım olur.

Hind, Zeyd'e ödünç verdiği parası için Zeyd'in üzerine bir sene ta-mamma kadar onu onbir buçuk hisâbı üzere şer'i muamele ile (yâni baş­ka bir şey'i buçuk liraya satarak eski on lira üzerine bir yarım lira daha ilâve ederek onbirbuçuk lira borç ile) şu kadar para (yarım lira) kâr koyup sene tamamında bu kâr'ı Zeyd'den alsa, bu kâr Hind'e helâl olur mu?.

ELCEVAP... Olur   ALİ EFENDİ, C. 1, 333

Bu fetvalardaki muamele ile faizden kurtuluş şekli her ne kadar var ise de kerahâtdan hâli değildir;

Nitekim Ömer Nasûhi Bilmen Üstadımız da şu satırlarda bu hükmü aynen ifade buyurmuşlar :

«Ödünç alan kimse üzerine bir şey'i muamele zımnında bir kâr kon­ması sahih ise de, Cumhûr'u Fukahaya göre kerâhattan hâli değildir.

Şöyle ki; bir borç almayı temin için bir malı değerinden yükse*k bir fiatla almak caiz ise de k-erâhattan hâli olmaz.

[110] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 155-162.

[111] Kefalet İüğatta : zam ve ilâve manasınadır. Şer'i tarifi metinde geçtiği üzere, bir malın veya bir nefsin istenmesi hususunda kendi zatım başkasının zâtına ilâve ederek o başkasının hakkında lâzım gelen isten­me hakkını kendisine iltizâm ve taahhüt etmektir.

Kefalet bahsinde geçen ve bilinmesinde fâide olan bâzı terimler var­dır. Bunların bâzıları şunlardır :                                      

Kefil: Kendi zâtını başkasının zâtma (şahsına) taahhüt eden kim­sedir.

Mekfûlün anh: Kefil olunan borçlu kimsedir. Bu kimseye aynı za­manda asıl da denir.

Mekfûlünîeh : Kefalet hususunda alacaklı ve talip olan kimsedir.

Mekfûlünbih: Kefilin teslimine veya edasına kefil olduğu şeydir. İnsanların şahsına kefil olunduğu vakit, «mekfûlünanh» ile «mekfûlün bih» bir şeydir.

Kefaletin şartı, Rüknü, Hikmeti, meşrûiyyeti ve meşruluğunu nâtık olan deliller vardır.

Şartı: Kefilin akıllı ve baliğ olması şarttır. Binâenaleyh deli, ateh gelmiş (bunamış) kimsenin ve çocuğun kefil olması sahih olmaz.

Mekfûlün anh'in - kefil olunan borçlunun akıllı ve baliğ olması şart değildir. Binâenaleyh delinin ye çocuğun borcuna kefil olmak sahih olur.

Mekfûlün bih - Kefilin teslimine veya edâsma kefil olduğu şahıs ise, malûm olması şarttır. Şayet mal ise, malûm olması şart değildir. Binâe-nalevh falan adamın, bir kimsenin, «falan adama olan borcuna kefilim» dediğinde borcun miktarı malûm olmasa dahi kefillik sahih olur.

Mal'a kefil oîma da, kefil'in edâsma kefil olduğu mal, asıl üzerine ifâsı lâzımdır. Ve onun ödemesi şarttır.

Rüknü - Kefilin Rüknü, «Kefil oldum, kabul ettim» gibi îcab ve ka­buldür. Bununla beraber kefil olan kimsenin «kefil oldum» demesiyle de kefillik sahih ve nafiz olur. Fakat kefilden alacaklı olan kimse, dilerse red edebilir. Reddetmedikçe de kefillik baki kalır.

Hikmet'i -mesrnivveti: Kefaletin meşruiyeti hakkında îcma'ı Ümmet vardır. Kur'an-ı Kerim'de meâlen şövîe buyrulmuştur:

«Zefceriyayı ona bakmaya kefil etti»  ÂLİ tMRAN, 27

[112] AÇIKLAYICI  FETVALAR:

Zeyd, Mütevellisi olduğu vakıf paralardan Amr'e şu kadar Ödünç verdiğinde vakfın nâzın, Bekir,-bu meblâğa kefil olsa, Zeyd bu meblağı Bekir'den almağa kadir olur mu?...           

ELCEVAP... Olur.  ALİ EFENDİ, C. 1, 348

Zeyd'în  (Ticârete)   izinli  kölesi,  Amr ve Bekir'den  şu kadar para ödünç isteyip aldıktan sonra Zeyd, bu meblâğa kefil olsa, Bekir bu meb­lâğı Zeyd'den almağa kadir olur mu?.. ELCEVAP... Olur. (Zira ticârete me'zun ve mükellef kimsedir.)       

ALİ EFENDİ, 348

Zeyd, Amr'in zimmetinde olan şu kadar para hakkına Amr'in küçük oğlu Bekir kefil olsa, bu kefalet sahih olur mu?...                             

ELCEVAP... Olmaz. (Zira baliğ değildir).     ,       ALÎ EFENDİ, C. 1,;Ö47

Zeyd, muteber (ve malûm) olan ikrah (zorlama) ile mal'a kefil olsa, şer'an sahih ve muteber olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. (Zira kefalette rızanın bulunması şarttır)

ALÎ EFENDİ, 347

Zeyd'in, Amr'in zimmetinde olan şu kadar  (alacağı)  para hakkına deli olan Hind  (kadm) deliliği hâlinde iken kefil olsa, bu kefalet sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                              ALİ EFENDİ, C. 1, 347

Zeyd, Amr'in zimmetinde olan şu kadar para hakkına Amr'in îcarısı Hincj sar'aîi olup, tamamen aklı zail olduğu halde kefil olsa; bu kefillik sahih olur mu?... . ELCEVAP... Olmaz.                                                      ALİ EFENDİ, 347

Zimmî Zeyd, Şarab'dan sarhoş ve aklı ermez olup, şuuru yok iken Amr'in, Bekir'in zimmetinde olan (alacağı) şu miktar para hakkma kefil olsa. bu kefalet (kefillik) sahih olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. ABDURRAHİM, C. 2, 294

[113] AÇIKLAYICI FETVALAR :        

Zeyd, Amr'i katlettikten (öldürdükten) ■ sonra Bekir Zeyd'in nefsine kefil olup, Zeyd firar edip mekânı malûm olmasa, Amr'in veresesi (kefil olan)  Bekir'e «Zeyd'i bul» diye cebretmeğe kadir olurlar mı?... ELCEVAP... Olmazlar (Zira kefil, olduğu kâtil'in1 yerini bilmemektedir).

ALİ EFENDİ, C. I, 346

Zeyd, Amr'i öldürdükten sonra Bekir Zeyd'in nefsine (şahsına) kefil olup, sonra Zeyd firar edip, mekânı (firar ettiği yer) malûm olunca Amr'­in veresesi «Zeyd'i huzura getir» diye Bekir'e cebretmeğe kadir olurlar mı?...                                         

ELCEVAP... Olurlar.                                             ALİ EFENDİ, C. 1, 346

Zeyd, Amr'in borçlusu Bekir'in nefsine kefil olsa, Amr Zeyd'e mü-cerred nefsine kefil olmakla «Bekir'in (Borçlunun) zimmetinde olan hak­kımı mâlinden edâ et» demeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  (Zira borçlunun şahsına kefil olunmuştur).

ALİ EFENDİ, 346

[114] AÇIKLAYICI FETVALAR: Zeyd, Amr'e şu kadar akça (Gü­müş para ve diğer para) ödünç verecek olduğunda, Bekir Zeyd'e «Senin Amr'e» «verecek olduğun o kadar paraya kefilim» dese, sonra birkaç gün geçince, Zeyd Amr'e o kadar para verse, hemen (parayı veren) Zeyd. parayı (kefil olan) Bekir'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP .. Olur.  BEHÇE, 312

. Hind'in, Zeyd'in zimmetinde şer'an şu kadar, para hakkına Amr ke­fil olsa, Hind. bu meblâğı kefilliğine, binâen Amr'den almağa kadir olur mu?...                                            ...

ELCEVAP... Olur.    HAMİŞİ BEHÇE, C. 1, 312

Hind'in, Zeyd'in zimmetinde şer'an şu kadar para hakkına Amr ke­fil olsa, Hind bu meblâğı kefilliğine binâen Amr'den almağa kadir olur mu?.

ELCEVAP... Olur.    HAMİŞİ BEHÇE, C. 1, 312

Zeyd, bir tüfeği satmak için dellâl olan Arar'e verdiğinde, Bekir Zeyd'e «Eğer Amr senin tüfeğini zayi ve helak ederse, ben kefilim ve tazmin ederim» dese bu kefalet sahih olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

BEHÇE, C. 1, 314

Metnin devamında musannif merhum, insanın şahsına ve mâline olan kefillik hükümlerini uzun uzun izah buyurmuşdu-r. Tekrar tekrar okuyalım.

[115] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Hindi şu kadar akça (gümüş para veya kâğıt para) mehri mju accel (peşin mehir) konuşarak nikahladıktan sonra Amr bu Hinde ken olup Zeyd Hinde dâhil olduktan sonra bu mehri vermeden firar edip gâib olsa, Hind bu meblâğı Amr'den (kefilden) almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                             FEYZİYE, Zİi

Zeyd, Amr'in zimmetinde Ödünçden olan şu kadar para hakkını Amrjj den istediğinde Bekir, «ben bu meblâğı tazmin ederim» dese, Zeyd (yânı alacaklı kimse), bu meblâğı Bekir'den almağa kadir olur mu?...        

ELCEVAP... Olur.   FEYZİYE, 23

Zeyd, Mestçi olan Amr'e «Bekir'e şu kadar pabuç ve mest ver, sonla kıymetlerini ben sana veririm» demekle Amr de Bekir'e o kadar pabj; ve mest verse, Amr o pabuç ve mestlerin kıymetlerini Zeyd'den almag kadir olur mu?...                                              

ELCEVAP... Olur.  FEYZİYE, 280

Zeyd, Amr'e «Senin Bekir'in zimmetinde olan şu kadar para hakkını Bekir'den alıp sana teslim etmeğe ben tazmin atçıyım» dese, Zeyd böyle demekle bu meblâğa kefil olmuş olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.   (Zira kefillik borçludan alıp vermek şartına talik edilmiştir. Doğrudan doğruya üzerine almamıştır). FEYZİYE. 280

[116] İLGİLİ FETVALAR:                                                               

Zeyd'in, Amr'in zimmetinde şu kadar para hakkına Bekir kefil öldü! tan sonra Bekir'in zimmetine lâzım gelen meblâğa Bekir'in  (yâni kefi­lin) emriyle Beşir kefil olup sonra Amr ve Bekir (yâni borçlu olan asıl ile kefil)  ölmekle Zeyd bu kefalete binâen bu meblâğı Beşir'den (yâni kefilin kefilinden) alsa, Beşir de bu meblâğı (ilk kefil olan) Bekir'in rekesinden almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                         BEHÇE, C.

Zeyd, Amr'in borçlusu Bekir'in nefsine kefil oldukdan sonra Bekir ölse, Zeyd kefaletten kurtulmuş olur mu?...

ELCEVAP... Olur. (Zira borçlunun şahsına kefil olmuştur o ise, ebediy-yen yok olmuştur).                       ,                               ALİ EFENDİ, 351

Zeyd, Amr'in zimmetinde ödünçden olan şu kadar para hakkına Be­kir sıhhatında kefil oldukdan sonra, Ödemezden evvel Bekir Ölse, Zeyd bu meblâğı Bekir'in kalan terekesini eline alan veresesinden almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur ALİ EFENDİ, C. 1, 351

[117] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 166-175.

[118] Zeyd, Amr'in zimmetinde falan cihetten şu kadar para hakkını Amr'-den istediğinde Bekir Zeyd'e «eğer Amr bu beldeden gâib olursa, Amr'de olan hakkına ben zâminim (kefilim)» dedikten sonra Amr o beldeden gâib oîsa. Bekir böyle demekle kefil olmuş olmakla Zeyd bu meblâğı Bekir'den

almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP...  Olur.    İBNİ NÜCEYM, 188

Zeyci, Bekir'in giyâbmda Amr'e «eğer Bekir'in zimmetinde hakkın zuhur ederse, ben zâminim ve kefilim» dese sonra Bekir zimmetinde asla hakkı sabit olmasa, Amr mücerred yazıldığı üzere kefil olmuş idin diye Zeyd'den bir şey almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. (Zira hiçbir hak sabit olmamıştır. Böyle olunca ke­fillik de sabit olmamıştır).                                         iBNt NÜÇEYM, 188

Zeyd, Amr'e «Bekir'in zimmetinde Ödünçden olan şu kadar hakkını ben vereyim» diyerek vaad etse, Zeyd mücerred böyle demekle (vaad etmekle)  kefil olmuş olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.  İBNİ NÜCEYM, 189

[119] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 177-179.

[120] İLGİLİ FETVALAR: Zeyd'in, Amr'in zimmetinde ödünçden olan şu kadar parasına Bekir ve Beşir arka arkaya kefil olsalar, Zeyd bu meb­lâğı Bekir ve Beşir'in hangisinden dilerse, almağa kadir olur mu?

ELCEVAP... Olur. ALİ EFENDİ, cJ 1, 356

Zeyd'in, Amr'in zimmetinde Ödünçden olan şu kadar para hakkına Bekir kefil oldukdan sonra Bekir'in zimmetine lâzım gelen meblâğa Beşir kefil olsa, Zeyd bu meblâğı Bekir ve Beşir'in hangisinden dilerse, almağa kadir olur mu?:..                                                                            i

ELCEVAP... Olur. ALİ EFENDİ, CJ 1, 356

Zeyd'in, Amr'in zimmetinde ödünçden şu kadar para hakkına Bekir ve Beşir ve Halid beraber kefil olup lâkin herbiri diğerlerinin zimmetleri­ne lâzım gelen meblâğa kefil olmasalar, hemen Bekir bu meblâğdan his­sesini Zeyd'e edâ ettiğinde Zeyd (alacaklı kimse), Beşir ve Hâlid'in his­selerini de Bekir'den almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.   (Zira her ferd, kendine aid olan hisseye kefil ol­muştur) .

ALİ EFENDİ, C. 1, 357

Zeyd ve Amr beraber Bekir'den şu kadar para Sdünç aldıklarında her biri diğerinin zimmetine lâzım gelen meblâğa kefil oldukdan sonra Zeyd ölse, Bekir (alacaklı), bu meblâğın hepsini (her ikisinin borcunu) Ama­den alsa, Amr bu meblâğdan Zeyd'in hissesini Zeyd'in terekesinden alma­ğa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.

ALİ EFENDİ, C. 1, 357

[121] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 180-182.

[122] Havale : Lügatta, nakletmek, suyu çevirmek, şahitlik etmek, ke-

fillik etmek ve çek yapmak muamelesi anlamına gelmektedir. Şer'i ta­rifi metinde mezkûrdur.

Havaleye dair bâzı kelime ve terimlerin bilinmesi lâzımdır. Onların tarif ve izahını burada nakletmekle bu bahis iyi anlaşılabilir.

Muhil: Havale eden kimseye «Muhîl» denir ki, borçlu olandır. Yâni borcunu başkasının üzerine nakil ve tahvil eden kimsedir.

Muhâlünleh : Alacaklı ve talip olan kimseye «Muhalünleh» denir. Buna «Muhtal» de denir.

Muhâlünaleyh : Kendi üzerihe havaleyi kabul eden kimseye «Muhâ-lün .aleyh» denir. Buna «Muhtalünaley» de-denir.

' Muhâlünbih: Havale olunan mal ve sâireye de «Muhâlünbih» denir. Bu mal, muhîlin zimmetindeki maldır.

Havalenin, şartı, Rüknü,- Mahiyeti ve meşru olmasının hikmetleri vardır.

Şartı: Havale eden borçlu ile alacaklı ve talip olan kimselerin akıllı olmaları şarttır. Fakat kendi üzerine havale kabul edenin akilli ve baliğ olması şarttır.

Binâenaleyh bir kimsenin, mümeyyiz olmayan çocuğun birine borç havale etmesi ve birinden o çocuğun havale alması bâtıldır. Ve yine ço­cuk gerek mümeyyiz olsun ve gerekse mümeyyiz olmasın ve gerek tica­rete izin verilmiş olsun ve gerek yasak edilmiş olsun birinden kendi üze­rine havale kabul etmesi bâtıldır.

Havalenin nafiz olmasında, havale eden borçlu ile alacaklı ve talip olan kimsenin bâîiğ olması şarttır.

Ve havalenin sahih olmasında, alacaklı ile kendi üzerine havaleyi kabul edenin rızaları şarttır.

Ve havalenin sahih olmasında, havale olunan şey'in (mal veya para­nın) malûm olması şarttır.

Rüknü : Havalenin Rüknü:  îcab ve kabuldür. Yâni havale, havale. eden borçlunun îcabı ile alacaklının kabulüdür.

Mâniveti: Havale tahvilden mustak olduğundan nakletmektir ki, bir sev. bîr verden differ bir vere intikal edince birinci yerde kalmamış olur. Bu hususun izahı uzundur. Erbâb-ı mütâlâa «Hukuk-u îslâmiye'nin havale bahsine» müracaat edebilirler.

[123] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, alacaklısı Amr'i şu kadar para alacağı ile Bekir'in üzerine ha-vâlie edip her biri havaleyi inkâr etse ve Amr'in delili olmamakla Bekir

yemin edip helaki muhakkak olsa, Amr, bu meblâğı Zeyd'den almağa

kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olur.   (Zira havale edileni inkâr etmiştir).

ALİ EFENDİ, C. 1, 361

Zeyd, alacaklısı Amr'i şu kadar alacağı ile Bekir'in üzerine havale ettikten sonra Zeyd ölüp sonra Bekir'e iflâs ânz olup hâkim iflâsına hük-metse ve Amr bu meblâğı Bekir'den (vekilden) alamazsa, Amr bu meb­lâğı Zeyd'in terekesinden almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.                                                ALİ EFENDİ, C. 1, 326

[124] İLGİLİ FETVALAR:

Zeyd, Arnr'e süftece yoluyla verdiği şu kadar paranın tutarını Amr' in sipariş ettiği diğer memlekette olan Bekir'e göndeip verdiğinde Bekir «Zeyd'e bu meblâğı vereyim şu kadar günden sonra gel al» deyip lâkin tazminat ve tazminatı iltizam eder kelime söylemese, hemen Bekir bu meblâğı vermeyince Zeyd «mücerret tutarını almayı kabul edip vereyim demiş idin» diye bu meblâğı cebren Bekir'den almağa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                                      BEHÇE, C. 1, 325

Zeyd, Amr'e, süftece yoluyla verdiği şu kadar paranın tutarını Amr'­in sipariş ettiği diğer memlekette olan ortağı Bekir'e götürüp verdiğinde Bekir süfteceyi kabul edip ve bu meblâğı (karşılığını) Zeyd'e edâ ettik­ten sonra Amr (süfteceyi götüren kimse), Bekir'e kâğıd gönderip «sana Zeyd ile yazdığım süfteceyi kabul etme, eğer bu meblâğı Zeyd'e verdin İse geri alıp karşılığı tutarını geriye red etmelisin» diye yazmakla Be­kir edasına nadim olup bu meblâğı Zeyd'den geri almağa kadir olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz.  BEHÇE, C. 1, 326

[125] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 183-187.

[126] Kaza; Lügatta, hâkim ve hükmeden kimse demektir. Bu hük­meden hâkime aynı zamanda «Muhkim» de denir. Hgkimin şer'-î tarifi metinde mezkûrdur.

Hüküm; hâkimin, iki hasmın arasındaki husûmeti kesmek üzere ve­rilen hükmüdür.

Bu hâkimin hükmü iki kısımdır ve şöyledir:     .                   ,.....

a) Hâkimin, «hükmettim, iddia olunan şeyi ver» demesi gibi sözleri­dir. Buna kazâ-i ilzam ve kazâyi istihkar denir. -    b) Hâkimin, «hakkı yoktur, nizâdan vazgeç» demesi gibi sözler ile

hâkimin davacıyı niza ve kavgadan men etmesidir. Buna kazâ-i terk denir.

Mahkûmun bih i Hâkimin, aleyhine hüküm verdiği şeydir. Bir şeyin lüzumu hükmolunduğunda davacının hakkını îfâ etmesidir ve bir şeyin terk edilmesiyle olan hükümde davacının niza ve kavgadan vaz geç­mesidir.

Mahkûmun aleyh: Aleyhine hükmolunan kimsedir.

Mahkûmun leh: Lehine hükmolunan kimsedir.

Tahkim: İki hasmın husûmet ve dâvalarını ayırt ettirmek için kendi rızâları ile diğer bir kimseyi hâkim ittihaz etmelerinden ibarettir. Bu kimseye hakem denilir.

Hâkimlik ve hüküm vermenin nıeşrûiyyetini nâtık pek çok deliller vardır. Biz burada bâzılarını meâlen arz edeceğiz.

Ki tabdan olan deliller :

«Ve (ey Muhammed) onların aralarında Allah teâlânın indirmiş ol­duğu (Kur'ân-ı Kerim âyetleri) ile hükmet ve onların hevâ (ve arzu) larına tâbi olma.»                                                       MÂİDE SÛRESİ, 49

uMuhakkak Allah teâlâ size emrediyor ki; Emânetleri ehline veriniz ve insanlar arasında hükmedince adaletle hükmediniz.» NİSA SÛRESİ, 53

«İnsanlar arasında hakla hükmet.»                        SÂD SÛRESİ, 26

«Eğer onların aralarında hükmedersen adaletle hükmet. Şüphe yok ki, Allah teâlâ adalette bulunanları sever.»              MÂİDE SÛRESİ, 42

«Şüphesiz biz sana (ey Muhammed) kitabı hak olarak indirdik ki, insanlar arasında Allah teâlânın sana bildirdiği üzere hükmedesin ve hâ­inler için müdafaacı olma.»                                        NİSA SÛRESİ, 105

«Her kim, Allah teâlânın indirmiş olduğu (Kur'an âyetleri) ile hük­metmez ise, işte onlar kâfirleri* tâ kendileridir.»        MÂİDE SÛRESİ, 44

Sünnetten olan deliller:

«Hâkimler, üç (nevi) olup ikisi cehennemde biri Cennette'dir. Hak­kı bilerek onunla hükmetmeyerek hükümde zulmeden Cehennemde ve hakkı bilmediği hâlde halka cehaletle hüküm veren de Cehennemdedir.»

BUHÂRİ MÜSLİM

«Her kim, hâkimliği (kendi arzu ve isteği ile) üzerine alırsa, muhak­kak bıçaksız boğazı kesilmiştir.»                         AHMED BİN HANBEL

Bu son hâdis-i şerif deki hükümde, torpil ve başka sebeplerle vazife alanlara büyük ders vardır.

«Amirliğin, birincisi melâmet, ikincisi nedamet ve üçüncüsü kıyamet gününde azâbdır. Ancak adalet gösteren müstesnadır.»TABARÂNİ, BEZZÂR

[127] İnsanlar arasında arız olan mesele ve dâvaları, adaletle ve doğ­ru olarak hükmetmek, elbette efdal olan ibâdetlerdendir. Bilhassa hak­lıyı ve haksızı ayırd eder şekilde olur, hakkın rızasını kazanmak için yapılırsa, bu hâkimlik vazifesi, hem insanlar" nazarında ve hem hak na­zarında sevimlidir.

Nitekim bir âyeti celiylede meâlen şöyle buyrulmuştur:

«Eğer onların (insanların) aralarında hükmedersen adaletle hük­met. Şüphe yok ki, Allah teâlâ adalette bulunanları sever.»     MÂİDE, 42

Bir hâdis-i şerifde de meâlen şöyle buyrulmuştur:

«Hâkim, hüküm verirken ictihadda bulunur, isabet de ederse ona j(hâkime) iki ecir vardır. Fakat hükmeder, ictihadda bulunnr ve hatâ, ederse, ona bir ecir vardır.»  BUHÂRİ, MÜSLİM

İşte yukardaki âyeti celiyle ve hâdis-i şerifde beyan edildiği üzere hâkim hükmünde adalet ve doğruluk ederse, iyi amellerden bir amel iş­lemiş olur. Fakat hâkim, hak ve adaleti gözetmeden ve bâtıl düşüncelerle hükmederse, bu takdirde en zâlim ve hâin kimselerden olur.

Nitekim bu son hükümle ilgili bir âyeti celiyle meali şöyledir: «Her kim, Allah teâlanm indirmiş olduğu (Kur'afı âyetleri) ile hük­metmez ise, işte onlar (o bâtıllarla hüküm verip Kur'ân-ı Kerim âyetleri İle hükmetmeyen hâkimler), zâlimlerin tâ kendileridir.»

[128] İLGİLİ FETVALAR:

Hâkimler taifesinden Zeyd, bâzı büyüklerin meclislerinde insanları taklid ve maskaralık yapmak ve yalancı hikâyeler nakletmek âdeti olup adaleti düşüren bâzı menhiyattan kaçınirrasa, Zeyd'e hâkimlik vazifesini vermek caiz olur mu?...            

ELCEVAP... Olmaz.       BEHÇE, C. 1, 421

Sağır olup dâvâcı ve dayalının sözlerini asla işitmeyen Zeyd'e, hâ­kimlik vazifesini vermek caiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.  BEHÇE, C. 1, 422

Şahitliğe ehil olmayan Zeyd, hâkimliğe ehil olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                        ABDURRAHİM, C. 2, 414

Hâkimler zümresinden olup âma (kör)  olan Zeyd'e hâkimlik vazi­fesi vermek sahih olur- mu?...

ELCEVAP...  Olmamak gerektir.                     ABDURRAHİM, C. 2, 414

Zeyd, Hâkimlerden Amr'i odasına davet ettiğinde Amr Zeyd'in bir mikdar parasını ve emirlerini çalıp -sonra  (hâkimin) çaldığı sabit olsa, Amr'e (yâni çalan hâkime) hâkimlik vermek caiz olur mu?... ELCEVAP... Olmamak gerektir.                     ABDURRAHİM, C. 2, 414

Katil olan hâkim Zeyd'in, hükmü sahih olur mu...? ELCEVAP... Serî Şerif üzere olunca olur.           ABDURRAHİM, C. 2, 414

Hind'in Zeyd ile bir hususa tealluk eden dâvası olup hak Hind'in yedinde olduğu sabit olmuş iken hâkim Zeyd'i himaye edip «ben bu hu­susu hükmetmem» diye hükmünü tehir etse, bu hâkime ne lâzım olur?... ELCEVAP... Günah olup azle müstehak olur.    ABDURRAHİM, C. 2, 415

Hâkim vekili olan Zeyd, rüşvet alıp hükmetse, hükmü nafiz olur mu?...

ELCEVAP... Olmaz. ABDURRAHİM, C. 2, 415

Hâkim olan Zeyd, bir dâvada rüşvet aldıktan sonra o dâvada hük-mü sahih ve nafiz olur mu? ELCEVAP... Olmaz.  ABDURRAHİM, C. 2, 415

"Bir kasabada hâkim olan Zeyd, daima zâlimlere muavenet ve mü­zaheret edip şer'î hükümleri icra etmeğe ve zulmü def etmeğe kadir iken imtina edip tembellik üzere olsa, Zeyd'e şer'an ne lâzım olur?... ELCEVAP... Azl olunur (yâni vazifeden atılır). ABDURRAHİM, C. 2, 415

Bir beldede hâkim olan Zeyd, dâima şarap içip sarhoş iken müslü- ,] manların dâvasını dinlese, böyle olan hâkime şer'an ne lâzım olur?... j ELCEVAP... Azl olunup tevbe ve İslahı zahir oluncaya kadar hâkimlik | vazifesi verilmemek gerektir.  ABDURRAHİM, C. 2, 317   

Müslümanların vakıf mallarını cebren alıp yiyen ve yudan hâkim    L Zeyd'e, şer'an ne lâzım olur?,.. ELCEVAP,.. Ebediyyen azl cezası ile cezalandırılmak lâzımdır.

ABDURRAHİM, C. 2, 417

Bu son fetvâlardaki hükümler çok ibret vericidir. Zira bir memle­ket farz edin, o memleketteki hâkimler içinde alenî şarap içip sarhoş sarhoş vazife gören hâkimler de bulunsun ve daha pek çok kötülükleri irtikâb edenler hüküm ve karar yetkisine sâhib olsun. İşte o memleket, zâlimler ve zâlim kararlarla dolu ve inleyen mazlumlar diyarı hâlinde hakdan hukukdan asla eser kalmaz, eşkıya ve vahşî hareketlerle dolu bir diyardır.                                                         

[129] İLGİLİ FETVALAR:

Bir beldede fetva vermeye mezun olan Zeyd, Hanefî İmamlarının asah görüşleri ile fetva verirken, Amr (başka bir adam) izinsiz o belde-

de fetva verse, bu  (izinsiz fetva veren)  Amr'e ne lâzım olur?... ELCEVAP... Sultanın emri ile men olunur.       ABDÜRRAHİM, C. 2, 417

B:r beldede hâkim olan Zeyd, o beldede vâki camii şerifde imam ve hatip ve mülâzım olan Amr'i bu beldede nâib nasb ve-tâyin etmiş olsa, Amirin ettiği ahkâm nafiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                 *          ABDÜRRAHİM, C. 2, 48

Bu fetvalarda da beyan edildiği üzere, fetva vermeye yetkili kim­selerden başkalarının fetvaları muteber değildir. Ancak müftü hilâfi ha-kîkatda bulunursa, muteber olur.

[130] İLGİLİ FETVALAR :

Hâkim olmanın şartları neler'dir?                                              

ELCEVAP... Akıllı, baliğ, müslüman, hür, konuşma, düşünce ve zekâsına sahib ve iftira haddinden (iftira cezasından)  salim olmaktır.

İBNİ NÜCEYM, 23

Hâkim olan Zeyd, Amr'in şefaati ile bir kazaya hâkim tâyin olunsa, Zeyd'in hükmü nafiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.    İBNİ NÜCEYM, 20

Âma (Kör) olan Zeyd'e; hâkimlik vazifesini vermek eâiz olur mu?... ELCEVAP... Olmaz. (Zira şehâdet ehlinden değildir).

ALİ EFENDİ, C. 1, 365

[131] Zira Peygamber (S.A.V.) efendimiz bir hadis-i şeriflerin d!emealen şöyle buyurmuştur :

«öfkeli iken hiçbir kimse, iki kişi arasında hükmetmesin!..»

BUHÂRİ, MÜSLİM

Diğer bir hadis-i şerifde de meâlen şöyle buyrulmuştur:

«Hâkim, ancak tok ve suya kanık iken hüküm verebilir.» BEYHEKÎ

Başka bir hâdis-i şerif meali de şöyledir :

«Senin huzurunda iki adam dâvaya dururlarsa, ikincinin sözünü din­lemedikçe, birincinin lehine hüküm verme. Nasıl hüküm vereceğini ile­ride anlarsın.»                                               AHMET B. H. EBU DÂVUD

İLGİLİ FETVALAR

Bir kasabada hâkim olan Zeyd, meclîsinde kanun (veya ud, cura, saz ve emsali çalgıları) çaldırıp ve (kadın) etekleri ile oğlanları oynatsa, Zeyd'e şer'an ne' lâzım olur?

ELCEVAP... Azl olunup, tevbe ve salâhı zahir olmadıkça hâkimlik--vazi­fesi verilmemek gerektir.    ABDURRAHİM, C. 2, 429

Bir kasaba hâkimi olan Zeyd, bu kasaba etrafında olan köy ahâlisin­den bî namaz (bey namaz) parası nâmına birer mikdar paralarını, alma­ğa kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                           ABDURRAHİM, C. 2, 428

Bu son fetvada, hakka ve. halka hakkiyle ve adaletle vazife yapan veya yapacaklar için mühim ikaz vardır. Kalbi ölmemiş ve manevî te­kâmül etmiş imanlı, vicdanlı ve hakşinas insanlar elbette hikmet ve fâi-delerini araştırır. Fakat kendisini bataklık çukuruna atmış ve kımılda-dıkça da. o bataklığa gömülenler ise, şımanr ve. itiraz eder.

Hak ve hakikat karşısında, hak yolcuları ile bâtıl dellâllarmın nasıl ve ne şekilde hareket ettikleri ve edebilecekleri Kur'ân-ı Kerim ve hâ­dis-i, şeriflerde uzun - uzun misallerle beyan edilmiştir.

Binâenaleyh hakkı ve haklıyı ortaya çıkarıp hüküm ve karar ver­mekle mükellef olan mümin, ve muhlis' kimseler; rüşvet, iltimas, torpil ve emsali kötülüklere meyletmez ve beyle şeylere şiddetle mukabele ederler.

'. Halkın teveccüh ve sevgisini kazanacağım ve maddî menfaat sağ­layacağım diye âdî amel ve hareketlere tevessül etmez.

.   Esasen hakkın rızasını bırakıp halkın rızasını düşünerek haksızlık yapanlar, hem Allâhın gazabını ve hem de halkın nefretini kazanırlar.

Nitekim bir hadîsi Şerifde Resûlullah  (S.A.V.) şöyle buyurmuştur :

- «Bir kimse, Allâhın razı olmayıp gazab ettiği şeyle insanların rıza­sını talep ederse, Allâhüteâla ona gazab eder ve insanları da ona gazab ettiril  Tahtavî - 8 ve mişkât şerhi mirkat, c. 4, 762

[132] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 189-198.

[133] İLGİLİ FETVALAR:

ZeydMn anası Hind'in zimmetinde Ödi Ödünçden şu kadar parası olsa,

Zevd bu meblâğ için anası Hind'i, hapsettirmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olmaz.                                        ABDTJRRAHtM, C. 2, 422

Hind, kocası Zeyd'i borcu için hapsettirmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Tenbel ve borcunu uzatır ise, olur. ABDURRAHİM, C. 2, 422

Zeydi Amr'e olan borcunu ikrar edip edâ etmede borcuna karşı ih­malciliği yok   iken   Amr Zeyd'i   matlıkla  hâkime hapsettirmeğe   kadir olur mu?.:. ELCEVAP... Olmaz.                                         ABDURRAHİM, C. 2, 423

Zeyd'in şu kadar para borçlusu olan Amr'in borcunu edâ etmede uzatıcılığı  (ve sallayıcılığı)  ve inatlığı olunca Zeyd Amr'i hâkime hap­settirmeğe kadir olur mu?... ELCEVAP... Olur.   ABDURRAHİM, C. 2, 423

Zeyd, borçlusu Amr'i hapsettirdikten sonra mala kefil olan Bekir'i de hapsettirmeğe kadir olur mu?...                                             

ELCEVAP.., Olur.  ABDURRAHİM, Ci|2, 423

[134] Mustafa Uysal, İzahlı Multeka El Ebhur Tercümesi, Merhaba Ofset Yayınları 3/ 199-202.