قال الله تعالى                                                    Bilgisayarına İndir

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُم شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

قال النبي صلى الله عليه و سلم

إِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا فِى بَلَدِكُمْ هَذَا

Kıymetli Kardeşlerim!

“Hak” kelimesini çoğumuz duymuşuzdur. Mesela anne hakkı, baba hakkı, çocuk hakkı, karı/koca hakları, akraba hakkı, komşu hakkı, yetim hakkı, işçi/işveren hakları deriz. Hepsinde aslında insanı ve onun haklarını kastederiz. Dinimizde “insan hakkı” aslında bütün bu hakları da kapsayacak şekilde “kul hakkı” ile ifade edilir. İşte bu günkü sohbetimizde bütün konuların başı olan insandan ve onun haklarından bahsedeceğiz.

İzzet ve şerefin tamamı kudret elinde bulunan, dilediğini zelil yapıp dilediğini izzetli kılan Allah Teâlâ, henüz anılmaya değer bir varlık bile değilken insanı yaratmış[1], ona kendisinden ruh üflemek suretiyle onur ve itibar kazandırmıştır.[2]  İnsanın yeryüzünde halife ve saygı değer (mükerrem) varlık olarak yaratılması, yaratıkların birçoğundan üstün kılınması, ona sorumluluklar (emanet) yüklemesi kendisine verilen değerin bir göstergesidir. Kerim kitabımızda, Yüce Rabbimiz;

 إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً

“Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler, (sorumluluğundan) korktular. Onu insan yüklendi. Doğrusu o çok zalim, çok cahildir”[3]  buyurulmaktadır. Yine başka bir ayette

وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً

“And olsun ki, biz insanoğullarını şerefli kıldık, onların karada ve denizde gezmesini sağladık, temiz şeylerle onları rızıklandırdık, yaratıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık”[4] buyurulmaktadır.

Kardeşlerim!

Bunun yanında insan, sırf insan olduğu için diline, ırkına, cinsiyetine, milliyetine, sosyal statüsüne ve rengine bakılmaksızın saygı değer bir varlıktır. İnsanın sahip olduğu bu ayrıcalıklar, zatında hakikatin bizzat kendisini temsil eden, fiillerinde hikmet ile hükmeden ve sıfatlarında el-Hakk olan yüce Rabbimizin insana bir lütuftur. Kişinin sahip olduğu bu ayrıcalıklardan dolayı, hemcinslerini dışlaması, küçük görmesi, onlara karşı üstünlük taslaması ancak kendisindeki kuru ve mesnetsiz bir düşüncesinin mahsulü olabilir.    Kişinin kendi tercihi olmadan sahip olduğu bu tür vasıflar, ayrışmak ve kibirlenmek için değil; tanışmak ve hayır yollarında yarışmak için verilmiştir. Yüce Rabbimiz K. Kerim’de;

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُم شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

“Ey insanlar! Doğrusu Biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en değerliniz, O'na karşı gelmekten en çok sakınanızdır. Allah bilendir, haberdardır”[5] buyurmaktadır.

İnsanların doğuştan eşit olduklarını ifade eden bu ayet, ashaptan Sabit b. Kays hakkında nazil olmuştur. Sabit, bir defasında Efendimizin meclisine gelmişti. Orada yanında oturmak istediği kişi, Sabit’e yer açmadığından buna içerleyen Sabit,

-Ey filan kadının oğlu, diye hakaret etti. Bunun üzerine Efendimizin:      

-Ey Sabit, mecliste olanların yüzlerine bak, buyurdu. O da orada oturanlara birer birer baktı. Efendimizin: Ne gördün? diye sordu. Sabit:    

-Ak, kara, kırmızı çehreler gördüm, deyince, Efendimiz:

-Ey Sabit, sen bunları, bu siyahtır, Arap’tır; bu beyazdır, Acemdir diye birbirine üstün kılamazsın. İnsanlar dine bağlılıkları ve takvaları ile faziletlidirler diyebilirsin, buyurdu ve bu ayet nazil oldu.[6]

Ayetlerin bize verdiği mesajlarda İslam’ın gayesi, Hakk’ı üstün kılmaktır. Mehmet Akif’in ifadesiyle;

Halikın namütenahi adı var en başı Hakk,

Ne büyük şey kul için hakkı tutup kaldırmak

İnsanın canının, dininin, aklının, şerefinin, neslinin ve malının korunması, İslam’ın korumaya esas altığı temel haklardandır. Aslında Allah Resulü (sav)’in bu dünyaya veda edeceği zaman irat ettiği veda hutbesi, yukarıdaki esasları da içine alacak şekilde asırlar öncesinden ortaya konulmuş evrensel insan hakları beyannamesinin nüvesini teşkil eder.

“İnsan hakları” kavramının Batı dünyasında henüz bilinmiyorken Müslümanlar bu ilkeleri biliyor ve kendi ülkelerinde bunu uyguluyorlardı. Bu cümleden olmak üzere yeni çağlarda insan hakları düşüncesi önce din, felsefe ve sanat etrafında başlamış, ilk defa 1215’te İngiltere’de kral ile din adamları ve işçi, esnaf halk kesimi arasında haklar yeniden tespit edilmişti. Bu, ekonomik olarak, halkın da hakları olduğu manasında ilk kazanımdı. Ama insanlar hala renklerinden ve ırklarından dolayı aşağılanıyorlardı. İlk defa Amerika’da 1771’de Virginia insan hakları bildirisinde, bütün insanların doğuştan eşit derecede hür ve bağımsız oldukları ve bu hakların vazgeçilmez olduğu, egemenliğin halka ait olduğu, yönetimin halkın mutluluğu için var olduğu gibi siyasi ve sosyal haklar güvence altına alınmıştı.[7] Ancak bunun üzerinden iki asır geçtikten sonra 10 Aralık 1948’de dünyada yüzbinlerce insanının yaşamını yitirdiği ikinci dünya savaşının hemen arkasından Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi kabul edilerek yürürlüğe girdi. Bu beyanname ile

1. Bütün insanlar, özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdanla donatılmışlardır, birbirlerine kardeşlik anlayışıyla davranırlar.
2. Herkes ırk, renk, cinsiyet, din, dil, mülkiyet, düşünce gibi alanlarda ayırım gözetmeksizin temel insan haklarına sahiptir.
3. Herkesin yaşama hakkı ile kişi özgürlüğü ve güvenliğine hakkı vardır.
4. Herkes yasa önünde eşittir.
5. Herkesin, çalışma, işini özgürce seçme, eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerinden eşit bir şekilde yararlanma hakkı vardır.
6. Kanaat ve ifade özgürlüğü vardır.[8]

Her ne kadar evrensel insan hakları beyannamesini ülkeler kabul etse bile ülke halklarının bu haklardan tam olarak yararlandığı söylemez. Nitekim basın ve medyada renklerinin kızıl veya siyah olmasından dolayı ayrımcılığa maruz kalan insanların hak mücadelesine çoğu zaman şahit olmaktayız.

Peki, insan hakları beyannamesinden yaklaşık on üç asır önce irat edilen veda hutbesi nedir ve bu hutbe ile ne tür kazanımlar sağlanmıştır.

Kıymetli Mü’minler!

1. A.    Veda Hutbesi:

Allah Resul’ü (sav)’in hicri 10. yılda hac farizasını ifa için Mekke’ye gelip, Veda Haccı sırasında irat ettiği hutbelere verilen isimdir.  Veda Hutbesi yalnız Arafat’ta irat edilen hutbe olmayıp; Arafat’ta arefe günü, Mina’da bayramın ilk günü, yine Mina’da bayramın ikinci günü irat edilen hutbelerin bütünüdür.^[9] Bunlardan meşhur olanı Arafat’ta, sayıları kadın erkek 140.000’i aşan bir topluluğa irat edilen hutbedir.^[10]

Allah Resulü’nün bu hutbesi, yalnız Müslümanlara okunmuş sıradan bir hutbe olmayıp, bütün insanlığa yönelik tarihi bir sesleniş ve insan hakları evrensel beyannamesidir. Bu hutbe, İslam’ın temel konularına temas etmesi, kişisel hak ve özgürlüklere yani hayat hakkına, hürriyet hakkına, eşitlik hakkına, mülkiyet haklarına, kadın ve erkek haklarına vurgu yapması, cahiliye adetlerini ortadan kaldırması bakımından önemlidir.

Hutbede 7-8 yerde geçen ve paragraf başlarını oluşturan  "EY İNSANLAR!" hitabı, bu hutbenin evrensellik yönünü yani bütün insanlığa şamil olma özelliğini ortaya koyar. Çünkü bu kelime ile Hz. Peygamber, sadece huzurundaki Müslümanlara değil, orada bulunmayan gayr-i müslim hatta inançsız bütün insanlara seslenmeyi hedeflemiştir. O’nun bu hutbe ile ilan ettiği prensipler, davetin başlangıcında henüz yalnızken, işkencelere maruz kalmışken ve güçsüzken insanları çağırdığı prensiplerin aynısıdır.

1. B.     Kapsamı:

أيها الناس ، اسمعوا منى أبين لكم ، هَلْ تَدْرُونَ أَىُّ يَوْمٍ هَذَا؟ ». قَالَ وَهُوَ الْيَوْمُ الَّذِى يَدْعُونَ يَوْمَ الرُّءُوسِ قَالُوا : اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ :« هَذَا أَوْسَطُ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ هَلْ تَدْرُونَ أَىُّ بَلَدٍ هَذَا؟ ». قَالُوا : اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ :« هَذَا الْمَشْعَرُ الْحَرَامُ ». ثُمَّ قَالَ :« إِنِّى لاَ أَدْرِى لَعَلِّى لاَ أَلْقَاكُمْ بَعْدَ هَذَا أَلاَ وَإِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا فِى بَلَدِكُمْ هَذَا

Hutbe; “Ey insanlar! Sözümü iyi dinleyiniz. Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle burada ebedi olarak bir daha buluşamayacağım. Ey İnsanlar bu günleriniz nasıl mukaddes bir gün ise, bu aylarınız nasıl mukaddes bir ay ise, bu şehriniz nasıl mübarek bir şehir ise; canlarınız, mallarınız, ırzlarınız da öyle mukaddestir, her türlü saldırıdan emindir.“ şeklinde başlamaktadır. Hutbe:

فَمَنْ كَانَتْ عِنْدَهُ أَمَانَةٌ فَلْيُؤَدِّهَا إِلَى مَنْ ائْتَمَنَهُ عَلَيْهَا

“Ey ashabım! Kimin yanında bir emanet varsa onu sahibine versin. Faizin her çeşidi kaldırılmıştır, ayağımız altındadır. Lakin borcunuzun aslın vermek gerekir. Ne zulmediniz, Ne de zulme uğrayınız. Allah'ın emriyle faizcilik artık yasaktır.    Cahiliyetten kalma bu çirkin âdetin her türlüsü ayağımın altındadır. İlk kaldırdığım faiz de Abdulmuttalib'in oğlu (amcam) Abbas'ın faizidir.”^[11]Cahiliyet devrinde güdülen kan davaları da tamamen ortadan kaldırılmıştır,' ilk kaldırdığım kan davası da Abdulmuttalib'in torunu (yeğenim) Rebîa'nın kan davasıdır”  şeklinde devam eder. Hutbede yer alan ilkeleri şu şekilde sıralayabiliriz:

1. a.      Can Hakkı:

 Hutbede yer alan "Canlarınız her türlü tecavüzden korunmuştur" ifadesi ile insanın maddi ve manevi varlığı korunmuştur. Bu ilkeye göre insan hayatı mukaddes ve dokunulmazdır. İnsana yönelik her türlü tecavüz dinen haram, hukuken yasak, ahlaken ise çirkindir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle vurgulanır:

مَن قَتَل نَفْسباً ِبغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً

"Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur."^[12]

1. b.      Irz ve Namus Hakkı

Hutbede yer alan "Irz ve namusunuz her türlü tecavüzden korunmuştur." İfadesiyle kişilerin özel hayatı korunmuştur. Bu ilkeye göre kişilerin özel hayatının tecessüsü, gizli ve ayıp hallerinin araştırılması, aile hayatının ifşası haram ve yasaktır. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle vurgulanır:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضاً

"Ey iman edenler! Zannın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın. Biriniz diğerinizi arkasından çekiştirmesin."^[13]

1. c.       Mal ve Mülkiyet Hakkı

Hutbede yer alan "Mallarınız her türlü tecavüzden korunmuştur" ifadesi ile insanın mülkiyet hakkı korunmuştur. Bu ilkeye göre insanın mülkiyet hakkı vardır. İzinsiz ve rızası dışında gasp edilemez. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle vurgulanır:   

وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِل

"Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin."^[14]

"Kimin yanında bir emanet varsa onu sahibine versin." ifadesiyle mülkiyet hakkının kutsallığına, kişiler arasında olması gereken güven ve güvenilir olma ilkesine dikkat çekilmiştir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle dile getirilir:

اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا

"Allah size, mutlaka emanetleri ehli olanlara vermenizi emreder."^[15]

"Faizin her çeşidi kaldırılmıştır." ifadesiyle kişilerin iktisadi hakları her türlü tecavüzden korunmuştur. Bu ilkeye göre faiz ve insanların dara düştükleri halleri istismar eden her türlü muamele yasaklanmıştır. Bu hususta Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurulur:

وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا

"Allah, alım-satımı helâl, faizi haram kılmıştır."^[16]

1. d.      Nesil Hakkı

İslam çerçevesinde evlenme, her insanın hakkıdır. Evlenme, aile yuvasını kurmanın, çocuk elde etmenin ve nefsi iffet içinde muhafaza etmenin tek meşru yoludur. Veda hutbesinde:

"Ey İnsanlar! Kadınların haklarına riayet etmenizi ve bu hususta Allah' tan korkmanızı tavsiye ederim. Siz kadınları Allah'ın emaneti olarak aldınız. Ve onların namuslarını ve ismetlerini Allah adına söz vererek helal edindiniz. Sizin kadınlar üzerindeki hakkınız; onların, aile şerefini korumalları ve evlerinizi sizin hoşlanmadığınız hiç kimseye açmamaları, çiğnetmemeleridir. Kadıların da sizin üzerinizdeki hakları; örfe göre her türlü giyim ve yiyeceklerini temin etmenizdir."

Kur’an-ı Kerim bu konuyu şöyle dile getirir:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاء

"Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eşini yaratan ve ikisinden birçok erkekler ve kadınlar üretip yayan Rabbinizden sakının."^[17]

Karı-kocanın birbiri üzerinde İslam hukukunun tespit ve tayin ettiği karşılıklı hak ve görevleri bulunmaktadır. Allah Resulü öteden beri ihmal edilen, risaletiyle hak ve değer kazanan kadınların istismarını önlemek için sahip oldukları hakların hatırlanmasını ve emanet şuuruyla korunmasını istemiştir.

1. e.       İnsanlar eşittir

“Ey insanlar! Rabbiniz bir, babanız bizdir. Hepiniz Adem’in çocuklarısınız, Adem ise topraktandır. Allah yanında en değerli olanınız, Ona en çok saygı gösterip, emirlerine uyanınızdır.”

"Ey müminler! Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi muhafaza ediniz. Müslüman Müslüman’ın kardeşidir ve bütün Müslümanlar kardeştir. Din kardeşinize ait olan herhangi bir hakka tecavüz, başkasına helal değildir. Ancak gönül hoşluğuyla verilen başka. Ashabım! Nefsinize de zulmetmeyiniz. Nefsinizin de üzerinizde hakkı vardır." "Müslüman Müslüman’ın kardeşidir." Kur’an-ı Kerim’de Yüce Rabbimiz:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة

"Müminler ancak kardeştirler"^[18] buyurmaktadır.

1. f.       İnsanlar için bırakılan iki emanet:

"Ey müminler, size iki emanet bırakıyorum ki siz onlara sımsıkı sarıldıkça yolunuzu hiçbir zaman şaşırmazsınız. O emanet Allah'ın kitabı Kur’an ve Sünnetimdir."

Nitekim K. Kerim’de

إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبِيراً

"Şüphesiz ki bu Kur'an en doğru yola iletir; iyi davranışlarda bulunan müminlere, kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeler."^[19]Allah Resulü sözlerinin burasında dinleyenlere sordu: 'Ey insanlar! Yarın beni sizden soracaklar. Ne dersiniz?' Ashabı Kiram cevap verdi:
“Allah'ın risaletini tebliğ ettin; Risalet görevini yerine getirdin, bize vasiyet ve nasihatte bulundun diye şehadet ederiz.” Rasûlullah şehadet parmağını göğe kaldırarak üç kez 'Şahit ol Ya Rab! Şahit ol! Ya Rab! Şahit ol Ya Rab!' buyurarak hutbesini bitirdi."^[20]

SONUÇ:

             İnsanın hayat hakkı,  düşünce hürriyeti, namus ve haysiyeti, dini inancı ve malı bütün ilahi dinlerde kutsal sayılmıştır.  Cenabı Hak, “Haksız yere bir cana kıyanın bütün insanları öldürmüş gibi ağır bir suç işlediği, bir insanın hayatını kurtarmanın da bütün insanlara hayat vermek gibi erdemli bir davranış olduğunu” haber vermektedir (el-Maide, 5/32).

Hikmet dolu yüce kitabımızın birçok ayetinde hem bireyin kendi manevi kişiliğini koruyup geliştirmesi, hem de başkalarının kişiliğine, şeref ve saygınlığına helal getirmemesi emredilir. (Hucurât Suresi 10-12)

Resul-i Ekrem (sav) efendimiz, “Ey insanlar” diye başlayan veda hutbesinde “Bu gününüz (bayram günü), bu ayınız (zilhicce ayı) ve bu beldeniz (Mekke diyarı) saygı değer ve dokunulmaz olduğu gibi (aranızda) kanlarınız, canlarınız, mallarınız ve namuslarınız da saygı değer ve dokunulmazdır” diyerek ister fiili olsun ister sözlü olsun bütün saldırılara kaşı insan onurunun saygın olduğunu haber vermiştir. (Buhari, İlim, 9). Konuşmalarında genellikle son derece nazik bir dil kullanan, kırıcı olmamaya özen gösteren Peygamberimiz (sav), inanları arkalarından çekiştiren ve özel hayatlarını deşifre etmeye çalışanları ağır bir dille eleştirerek Allah’ın kıyamet günü bunları rezil edeceği uyarısında bulunmuştur. (Müsned, IV, 421)

Hz. Peygamber’in ifadesiyle, kişinin özüyle barışarak erdemli bir birey olması, aynı inancı paylaştığı kardeşlerini, kendi öz nefsinden daha çok sevmesi, aldatmaması, zulmetmemesi, yardımsız bırakmaması, ayıbını örtmesi, ona karşı kibirlenmemesi, haset etmemesi, kin tutmaması, onun gizli hallerini araştırmaması, pazarlığının üzerine pazarlık yapmaması gerçek dindarlığının göstergesi sayılmıştır.(Müslim, Bir 28-34)  Konuştuğunda yalan söyleyen, emanet edildiğinde hıyanet eden, söz verdiğinde sözünden dönen, affetme erdemi göstermeyerek düşmanlıkta aşırı giden kişi bu hal üzeri olduğu müddetçe özünden uzaklaşarak nifaka bulaşmış birisi olarak tarif edilmiştir.(  Buhârî, Salât 88, Mezâlim 5)

                                                                                     İbrahim SAĞLAM

                                                                                       İl Uzman Vaiz