İbn-i Abidinin Hayatı ve Eserleri
İBN ÂBİDİN'İN HAYATI VE ESERLERİ
A) HAYATI :
Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdulazîz b. Ahmed b. Abdurrahîm
ed-Dımaşkî eş-şehîr b. İbn Abidin.
d. 1198/1784, Dımaşk. v. 1252/1836, Dımaşk.
Çok küçük yaşta Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen
İbn Abidîn, ticarete alışmak maksadıyla
işyerlerinde
babasına yardım ediyordu. Bir
gün işyerinde Kur'an okurken oradan geçen
bir zatın, burada Kur'an
okumakla kendisini dinleyemeyenleri günâha soktuğunu ve üstelik «lahn» ile
okuduğunu
söylemesi üzerine İbn
Âbıdîn, vaktin Şeyhu'l-kurra'sı Said el-Hamevî'den kıraat dersleri almağa
başladı. Bu sıralarda daha buluğa ermemiş bulunan ibn Âbidîn,
el-Mfeydâniyye. el-Cezeriyye ve
eş-şâtıbiyye adlı eserleri ezberledi. Hocasından
ayrıca sarf, nahiv ve şafii fıkhı okuyan
İbn Âbidîn
«ez-Zübed»! ve diğer bazı metinleri ezberledi.
Daha sonra Muhammed şakir es-Salimi el-Umeri el-Akkâd'dan akli ilimleri,
hadis ve tefsir okuyan
ibn Âbidîn hanefî mezhebine geçerek
fıkıh ve usule dair eserleri okudu. Bu
hocasından
«el-Bahru'r-Râik» ve bazı
şerhleriyle beraber «el-Hidâyeayi
okurken 1222 h. yılında hocasının
vefatı
üzerine, yarım kalan kısımları
hocasının en büyük talebesi Muhammed
Saîd el-Halebî eş-Şâmî'den
okudu.
Alâuddîn Muhammed. Kurretu'1-Uyûn, s. 8; M. Zihnî, Kitâbu't-Terâcim. s. 90-91,
Sarkis, c. I, s. 150
Daha 17 yaşında iken «el-Kâfî
fi'1-arûz ve'1-Kavâfî» adlı eseri
şerheden ibn Âbidirı, es-Sâlimi'nin
1222 h. yılında vefatına kadar ayrıca en-Ne-safî (v. 710/1310)'nin el-Menâr» adlı eserine el-Haskofî
(v. 1088/1677)'-nin yaptığı şerhe birisi
kaybolan ve diğeri de «Nesemâtu'l-Eshâr» adıyla bugün
mevcut olan iki haşiye, «Fethu Rabbi'l-Erbâb» adıyla «Lubbu'l-El-bâb
şerhu Nebzeti'l-İ râb»a bir
haşiye, «el-İştibâh an ibâreti'l-Eşbâh»
adlı bir risale ile hocasının
isnadlarının «el-Ukûdu'l-Lâlî
fl'l-Esânidi'l-Avâlî» adıyla
bir fihristini yazmıştır.
Alâuddin Muhammed, a. g. e, s.
6
es-Sâlimî adlı hocası yoluyla «Kadirî» tarikatına da giren
İbn Âbidin, muhaddis Muhammed
el-Kezberi'den, Ahmed el-Attâr
ve şeyh el-Emîr el-Kebîr el-Mısrî'den de ders okumuştur.
Alâuddîn Muhammed, a. g. e, s.
9
ibn Âbidîn için ayrıca bk: Ziriklî. 6, 267;
Kehhâle, 9, 77
İbn Abidîn'in oğlu babasının şeceresini
sayarken Onu, Cafer es-Sâ-dık,
Muhammed el-Bâkır,
Zeynu'l-Âbidîn ve Hz. Hüseyin yoluyla Hz. Fatima'ya ulaştırır.
Alâuddin Muhammed,
Kurretu'l-Uyûnil-Ahyâr, s. 6
İbn Âbidîn'e «Muhammed Emîn» adını, keşif sahibi amcası Salih, annesinin rahminde iken
vermiştir.
Alâuddin Muhammed. a.g.e. s. 9
Oğlunun ifadesine göre İbn Âbidîn uzun boylu, geniş azalı ve beyaz tenli idi. Siyah saçları arasında
hafif aklar vardı. Çoğu gecelerini
ağlayarak geçiren ve devamlı abdestli gezen İbn Abidîn
umumiyetle geceleri te'lif, gündüzleri de tedris ile meşgul olur ve Ramazan ayında da her gece bir
hatim okurdu. Geçimini de ortaklaşa
yaptığı ticaret geliri ile temin ederdi.
a. g. e.. s. 7
«Tarih» sahibi El-Muhibbî'nin
kızı İbn Âbidin'in baba-annesi idi. İbn Âbidîn, babasını 1237 h. yılında
kaybetmiş. annesi de kendisinin
vefatından iki yıl sonra 1254 h. yılında vefat etmiştir.
a. g. e., s. 8
19. asrın büyük muhakkik ulemasından olan İbn Âbldîn'in seçkin talebeleri arasında
devrin ileri
gelen şu alimleri bulunmaktadır:
Kardeşi Seyyid Abdulğani ve oğlu Ahmed Efendi (Dımaşk
fetva emini),Yahya es-Serdest, Abdulğanî
el-Ğânımî el-Meydânî (Kudurİ ve Akidetu't-Tahâuî
şarihi), Hasan el-Beytâr ve oğlu Muhammed
Efendi el-Beytâr (Dımaşık fetva emini),
Ahmed Efendi İslâmbolî (Dürer
muhşisi) Seyyid
Hasan.
er-Resâme, Yusuf Bedruddin el-Mağribî,
Abdulkadir el-Câbî, Muhammed el-Caklî, Muhammed
Efendi el-Münîr, Abdulkadir
el-Halasî (ed-Durru'l- Muhtâr şarihî),
Alî Efendi el-Murâdî (Dımaşk
Müftüsü), Abdulhalîm Molla
(Anadolu Kazaskeri ve Şam Kadısı), Hasan
b. Halîl, Muhammed Tâlû,
Muhyiddîn el-Yâfî, Ahmed el-Mahlâvî, Abdurrahman el-Cemel
el-Mısrî, Eyyüb el-Mısrî, Molla
Abdurrezzâk el-Bağdâdî (dipnotgoster61665), Muhammed Efendî Câbîzâde (Medine Kadısı).
Muhammed Efendi el-Halvânî (Beyrut Müftüsü).
a. g. e.. s. 10 a. g. e., s.
8
B) ESERLERİ :
1 - Reddu'l-Muhtâr ala'd-Durri'l-Muhtâr.
«İbn Abidîn'in Hâşiyesi» diye tanınan bu eser, et-Timurtâşî'ye (v.
1004/ 1595) ait «Tenvîru'l-Ebsâr»
adlı esere el-Haskefî'nin (v. 1088/1677) «ed-Durru'l-Muhtâr» adıyla
yaptığı şerhin haşiyesidir.
İbn Âbidîn, bu eserin te'lifine hocası Muhammed Şâkir'in 1222
h. yılında vefat etmesinden sonra
24
yaşlarında iken başladı.
a. g. e.. s.e
Müellifin ifadesinden de
anlaşıldığı gibi eserde, «ed-Durru'l-Muhtâr»ın ibareleri tankih, rumuz ve
işaretleri tavzih, sahih ve
mutemed olan görüşleri ile tenkid
edilen ve muteriz olanları beyan
edilirken daha evvel kimsenin
vuzuha kavuşturmadığı müşkil meseleler
ve mudil havadisler de
zikredilmiştir. Mütekaddimîn
ulemanın eserleri ve müteahhirîn ulemanın eserlerinin hulasasıyla, bu
ulemanın garib havadislerle
ilgili olarak yazdıkları risalelerden istifade edilerek meselelere ışık
tutulmuştur. Eserde bilhassa İbn
Nuceym'in (v. 970/1562) 40, eş-
Şurunbulâlî'nin (v. 1069/1658) 60
risalesi ile Alîyu'l-Kârî (v. 1014/1605), Abdulğanî
en-Nâb-lusî (v. 1143/1731) ve Allâme Kâsım'a (v.
879/1474) ait muhtelif risalelerle
«el-Bahru'r-Râik», «el-Mineh», «el-Eşbâh, «Câmi ul-Fusûleyn»in
Hayruddîn er-Remlî'ye (v. 1081/1671)
ait haşiyeleri ve «Fetâvâ»sı. ibnu'ş-Şel-bî (v. 947/1540)'nin
«Fetâvâ»sı, er Rahîmî (v.
1104/1692) ve Şeyh İsmail (v. 1113/1701)'in
Fetâvâ'larıyla
«el-Fetâvâ'z-Zeyniyye», et-Timurtaşiyye, el-Hâmidiyye ve
diğer bazı fevta kitaplarından büyük
ölçüde istifade edilmiştir. Ayrıca kendilerine itimad edilen seçkin ulemanın eserlerinden istifade
edildiği gibi bu eserlerde vuku
bulan hata ve sehivler de beyan edilmiştir. Bilhassa fetva kitapları ve
şerhlerle, «el-Bahru'r-Râik», «en-Nehru'l-Fâık, «el-Mineh», «el-Eşbâh»,
«Dürer» ve haşiyelerini bu
cümle-den sayabiliriz.
İbn Âbidin, Reddu'l-Muhtâr, c.
III, s. 215-216
İbn Âbidîn, eserini, baştan sona kadar müsvedde olarak yazdıktan sonra, Kitâbu'l-İcâre'den
eserin
sonuna kadar olan kısmı temize çekti. Daha sonra eserin başından
başlayıp «Bâbu kitâbi'l-kddî
ile'l-kâdi» ile «Kıtâbu'ş-şehâdet» arasında «Mesâilu'ş-şettâ»
adındaki bölüme gelince vefat etti. Bu
bölümden «Kitâbu'l-hibe»nin sonuna
(Kitâbu'l-icâre'nin başına) kadar olan kısım temize çekilmediği
için, eser tabedilirken bu bölüm müellifin oğlu tarafından müsveddelerden olduğu gibi çıkarılmıştır.
a. g. e.. c.
IV. s. 362, 523; Alâuddîn M.. a. g.e., s. 34
Müellifin oğlu Alâuddîn
Muhammed (d. 1244/1828, Dımaşk;
v. 1306/1889, Dımaşk) tarafından,
babasının eserine «Kurretu
Uyûni'l-Ahyâr li-Tekmileti
Reddi'l-Muhtâr» adıyla bir tekmile yapılmıştır.
Alauddîn Muhammed, 1285 h. yılında İstanbul'a gelip «Mecelle Cemiyeti ne katıldı. Üç yıl sonra
dönüşünde Ahmed Cevdet Paşa'nın
da ısrarı üzerine, babasının «ed-Durru'l-Muhtâr»ın nüshası
üzerinde bıraktığı bir takım
talikat, tahrirat ve itirazları da nazara alarak
tekmileyi yazmıştır.
Şeyh Saîd ve Abdurrahman el-Kezberî'den ders alan Alauddin Muhammed,
Trablus katıldığı ve
Dimaşk Maarif Meclisi ikinci reisliği
vazifelerinde de bulunmuştur.
Alauddin M.. a. g. e, s. 3-4;
el-Bağdadî, Hediyye. II. 388; Sarkis.
I. 100; Zirlklî. 7. 152; Kehhâle. 11.
193.
İbn Âbidîn'in eserine, Abdulkadir
b. Mustcrfa er-Râfiî el-Fârukî (1238/ 1822;
v. 1323/1906)
«et-Tahrîru'1-Muhtâr li-Reddi'l-Muhtâr» adlı «Takrirâ-tu'r-Râfiî»
diye de bilinen talikatı yazmıştır.
İbn Âbidîn'in haşiyesinin, Ahmed Mehdî el-Hıdr tarafından modern hukuk tanzimi de nazara alınarak
yapılan bir mevzu fihristi
vardır. Alfabetik esasa göre tertip edilen eser 316 s. olup ilk baskısı 1962
yılında yapılmıştır.
bk. İslâm Araştırmaları Enstltüsü Kütüphanesi Nu:
R-3843
İbn Abidîn haşiyesinin ve bu
haşiye üzerine yazılan eserlerin baskı yılı ve yerleri :
Sarkis. I. 152, 924; Brockelmann,
S, II, 428. 773
Reddu'l-Muhtâr:.Kahire 1263, 1307, 1317,
1323/6; Bulak 1272, 1286, 1299; Ind.
1288; İstanbul 1307
(5c.).
Kurretu Uyûni'l-Ahyâr:
Beyrut 1272; Bulak 1299; Kahire 1327,
İstanbul 1293.
Takrirâtu'r-Râfiî: Mısır 1323.
2 - el-Ukûdu'd-Dürriyye fî
Tenkîhı'l-Fetâvâ'l-Hâmidıyye. Hâmid b.
Alî b. ibrahîm b. Abdurrahman
el-imâdî ed-Dımaşkî (d. 1103/ 1692;
v. 1171/1757)'nin «el-Fetâvâ'l-Hamidiyye» adlı eserinin
tankihidir.
el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn. II.
113
Hamid Efendi'nin 1137-1155 h. yılları
arasında Dımaşk müftülüğü yaptığı 18
yıllık müddet zarfında
verdiği fetvaları muhtevidir.
İbn Âbidîn, müellifin son devirde yaşamış
olması, sika müteahhirin
ulemanın görüşlerini kaydetmesi
ve bu hususta geniş bir ıttılaa sahip
olması bakımından eseri en
faydalı ve mutemed kitablardan sayar. Fakat müellifin eseri iyi tertip etmemesi, mükerrer ve iştihar
bulan meseleleri düşürmemesi, çoğu zaman cevabı bir yerde
verip ona uygun nakli başka bir yerde
vermesi gibi sebeplerle İbn Âbidîn bu eserin ihtisar ve tankihine karar
verdiğini belirtir. İbn Âbidîn,
meşhur mesaili ve mükerrerleri çıkarıp bazı yerlerde takdim ve tehir yaparak lüzumlu kayıt ve
teyidlerde bulunmuştur.
İbn Âbidin;elUkûdu'd-Dürriyye,Bulak l300,l,2;II.335. Eser, Bulak 1300. Kahire 1310 yıllarında
basıldı.
bk. Brockelmann. S. II, 434, 773
Brockelmann, Hamid Efendi'nin eserini
«Muğnî'l-Müstefti on suâli'l-Müftî fi'l-Fetâvâ» diye verirken,
(dipnotgoster61693) el-Bağdadî
de bu eseri «el-Fetâvû'l-Hâmidiyye»den ayrı olarak kaydetmektedir.
(18)Brockelmann. S. II, 434; (19)el-Bagdadî, Hecliyye. I. 261; İzâhu'l-Meknûn.
II. 520
Brockelmann ve Sarkis'in, İbn Âbidîn tarafından tankih edilen eseri, Hamid b. Muhammed
el-Kastamûnî el-Konevî'nin (v. 985/1577)
«el-Fetâ-vâ'l-Hâmidiyye» adlı eseri olarak
kaydetmeleri
hatadır.
(20)Sarkis. 1. 739; Brockelmann.
G, II. 572, S. II, 644
Hamid Efendi'nin ayrıca, «Şerhu'l-lzâh
fi'l-Furû, el-Metâlibu's-Seniy-ye
li'l- Fetâvâ'l-Âliyye,
el-Akdu's-Semin fî tercümeti sahibi'l-Hidâye Bur-hâniddin,
Salâhu'l-Âlem bi-İftâi'l-Âlim,
el-Kavlu'l-Akvâ fî
Ta'rifi'd-Da'vâ, Teka'ku u's-Sin fî
Nikâhi'i-Cinn, el-Luma' fi
Tahrimi'l-Muta'» adlı
eserleri vardır.
el-Bağdadî. Hediyye, I, 261; Ziriklî.
II. 166
3 - Nesemâtu'l-Eshâr.
en-Nesefî (v. 710/1310)'nin
«Menâru'l-Envâr» adıyla fıkıh usulüne dair yazdığı esere el-Haskefi (v.
1088/1677) tarafından «İfâdetu'l-Envâr» ismiyle yapılan şerhin haşiyesidir.
ul-Bagdadî, İzahu-l Meknun. II,
554;
Eserin baskı yıl ve yerleri: istanbul 1300, Kahire
1328
Brockelmann, S. H. 264. 773
4 - Minhetu'l-Hûlik ala'l-Bahri'r-Râlk.
Ibn Nuceym'e (v. 970/1562) ait
«el-Bahru'r-Raik» adlı eserin
haşiyesi olup eserin hamişinde
olarak Mısır 1311 yılında
basıldı.
el Bağdadî, a.e., II, 578; Sarkis,
I, 265; Brockelmann. S, H. 252
İbn Âbidîn'in Risaleleri : (dipnotgoster61707) (XX) 1 - el-İbâne an Ahzi'l-Ücre ani'l-Hidâne Dımaşk
1301 (18 s.)
Sarkis, I. 150; Brockelnnann, S, II. 773. 32 risale birarada
İstanbul 1325'de basıldı. 1325
tarihliler bu
eserin içindedirler. El Bağdadi, a. e., I, 7
2 - İthâfu'z-Zekiyyi'n-Nebîh
bi-Cevâbi mâ Yekülu'l-Râkih Dımaşk 1301,
İstanbul 1325 (14 s.)
a.g.e.,1,18
3 - İcâbetu'l-Ğavs bi-Beyâni Hâli'n-Nukebâ ve'n-Nucebâ ve'l-Eb-dâl ve'l-Evtâd
ve'l-Ğavs. İstanbul
1325 (20 s.)
el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn, I,
25
4 - Ecvibe Muhakkika an Es'iletin Müteferrika. Dımaşk 1302
İstanbul 1287 (21 s.)
a. g. c., I, 28
5 - İIâmu'I.AIâm li-İkrâri'1-Âmm Dımaşk 1301 (26 s.)
a. g. e., I, 100
6 - el-Akvâlu'l-Vâdihatu'l-Celiyye li-Mes'eleti Nakzi'l Kısme ve
Mes'eleti'd-Dereceti'l-Caliyye. Dımaşk
1301 (21 s.)
a. g. c., I, 111
7 - Buğyetu'n-Nâsik fi ed-iyyeti'l-Menâsik. İstanbul 1325
8 - Tahbîru't-Tahrîr fî İbtâli'l-Kadâ
bi'1-Fesh bi'l-Ğabni'l-Fâhiş bilâ Takrir Dımaşk 1301 (30 s.)
a. g. e., I, 229
9 - Tahrîru'l-İbâre fî Men Huve
Evtâ bi'l-İcâre Dımaşk
1301, İstanbul 1287,1325 (25 s.)
a. g. e., I, 232
10 - Tenbîhu'l-Ğâfil ve'l-Vesnân
ala Ahkâmi Hilâli Ramazân. Dımaşk 1301 (30 s.)
11 - Tenbîhu'l-Vukûd ala Mesâili'n-Nukûd. Dımaşk 1301 (14 s.)
12 - Tenbîhu'l-Vulât ve'l-Hukkâm ala
Ahkâmi Şâtimi Hayri'IEnâm ve Ehadi Eshâbihi'l-Kirâm.
Dımaşk
1301 (29 s.)
13 - er-Rahiku'l-Mahtüm şerhu
Kalâidi'l-Manzûm li-Abdurrahman b. İbrahim b. Ahmed
el-Hanefi,
Feraiz. Dımaşk 1302 (97 s.)
a. g. e., I, 552
14 - Refu'l-İştibâh an
İbâreti'l-Eşbâh. Dımaşk 1301 (12 s.)
a. g. e., I, 576
15 - Refu'l-İntikâd ve Defu'l-tirâz atâ Kavlthim el-İmânu Mebniyye-tun ala'l-Elfâz lâ ala'l Ağrâz.
Dımaşk 1301 (19 s.)
a. g. e., I, 577
16 - Refu't-Tereddüd fî Akdi'I.Esâbi İnde't-Teşçhhüd. Dımaşk 1301
İstanbul 1325 (22 s.)
17 - Sellu'l-Husâmi'l-Hindî
li-Nusreti Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî.
Dımaşk 1301 (61 s.)
18 - Şifâ'u'l-AIîl ve
Bellu'l-Ğalîl fî Hukmi'l-Vasiyye bi'l-Hatâmât
ve't-Tehâlîl. Dımaşk 1301 (71 s.)
a. g. e., II, 51
19 - El-Ukûdu'l-Lâlî fi'l-Esanidi'l-Avâlî Dımaşk 1302
a. g. e., II, 115
20 - el.Ukûdu'd-Dürriyye ti
Kavli'l-Vâkıf ala'l-Ferâizi'ş-Şer-îyye.
Dımaşk 1301 (28 s.)
21 - el-llmu'z-Zâhir
fi'n-Nesebi't Tâhir. Dımaşk 1301, İstanbul 1325
a. g. e., II, 118
22 - Ğâyetu'l-Beyân fî enne Vakfe'l-İsneyn atâ Enfusihimâ Vakfun lâ Vakfân Dımaşk 1301
el-Bağdadi, a. g. e.. II. 138
23 - Ğâyetu'l-Matlab fi'ş-Tirâti'l-Vâkıf avde'n-Nasib itâ Ehli'd-Dere-ceti'l-Ekrab fe'l-Ekrab. Dımaşk
1301 (12 s.)
a. g. e., II, 141
24 - el-Fevâidu'l-Aribe fî
irâbi'l-Kelimâti'l-Ğarîbe. Dımaşk 1301
(23 s. hamişinde es-Saâlibî'nin
«en-Nihâye fi't-Tarîz ve'l-Kinâye»si
olarak).
a. g. e., II. 207
25 - el-Fevâidu'l-Muhassese fî Ahkâmi Keyyi'l-Himmisa.
Dımaşk 1301, İstanbul 1287 (19 s.)
a. g. e., II 210
26 - Menâhilu's-Surûr
li-Mubteği'l-Hisâb bi'l-Küsûr (7 s.)
Dımaşk 1301
a. g. e., II. 564
27 - Minnetu'l-Celit li-Beyâni İskâti mâ ala'z-Zimme min Kesîr ve
Kalîl. İstanbul 1325
a. g. e., II, 567
28 - Menhelu'l-Vâridîn min
Bihâri'I.Feyz ala'z-Zuhri'l-Müteehhilîn fî Mesâili'l-Hayz. Dımaşk 1302
(69
s.) «ez-Zuhru'l-Müteehhilîn» el-Birgivî
(981/1573)'nindir.
a. g. e., II, 595
29 - Neşru'I-Af fî Binâi Ba'zî'l-Ahkâm
ala'l-Urf. Dımaşk 1301 (47 s.)
a. g. e., II, 638
30 - el-Hediyyetu'l-Âlâiyye
li-Telâmizi'1-Medârisi'l-İbtidâiyye. Dımaşk 1299, 1301 (47 s.)
31 - Tahriru'n-Nukûl fi Nefakâti'l-Furu'
ve'l-Usûl. Dımaşk 1301 (22 s.)
a. g. e., I, 234
32 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Butlâni'l-Hukm
bi- Nakzi'd-Da'vâ ba'de İbrâi'l-Âmm. Istanbul 1325
(10s.)
a. g. e., I, 324
33 - Şerhu'l-Manzumeti'l-Müsemma
bi-Ukûdi Resmi'l-Müfti. İstanbul 1325
34 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Ahkâmi't-Teblîğ Halfe'l-İmâm Dımaşk 1301,
İstanbul 1325 (17 s.)
a. g. e., I, 325
İbn Abidîn'in ayrıca basılmamış şu eserleri
vardır:
Alauddin M., a. g. e.. s. 6;
el-Bağdadî, Hediyye. II. 307
«Hâşiyetu'l-Beydâvî, Hâşiyetu'l-Mutavvel, Haşiyetu'l-Mültekâ, Hâşiyetu'n-Nenr, Refu'l-İnti'zâr ammâ
Evredehu'l-Halebi el-Mudâri ala'd-Durri'l-Muhtar,
Fethu Rabbi'l-Erbâb alâ
Lubbi'l-Elbâb,
(dipnotgoster61769) ed-Düreru'l-Mudiyye
fı şerhi Nazmi'l-Ebhuri'ş-Şiriyye, (dipnotgoster61770)
Şerhu Nüzheti'l-Nisâb l'ibni'l-Haim,
ve «Muradî Tarihi» ne bir zeyl.
el-Bagdadî, İzâhu-l-Meknûn, II,
163 a. g. e., I, 469 a.
g. e., II, 638
|